مجموعه سازی یکی از ویژگی های معماری و شهرسازی شهرهای پیرامون کویر بوده،احداث مجموعهها سبب تامین آسایش عمومی و تسهیل سرویسهای شهری و بالاخره صرفه جویی در مخارج ایجادبنا و امنیت اقتصادی میشده است. از آنجایی که پدید آوردن چنین ساختمانهایی محتاج بودجه و فرصت کافی است،طبعا ساختن اینگونه مجموعهها تنها در دوران امنیت و دوره طولانی یک حکومت امکانپذیر می شده.در شهری مثل کرمان که به گفته فرد ریچاردز((غیر از شهر تبریز که در مرز شمال واقع شده بر هیچ شهری در این کشور به اندازه شهر کرمان از منجنیق فلک سنگ فتنه نباریده است.))1وجود چنین آثاری حکایت از غنیمت دانستن دوران امنیت دارد.
در طول تاریخ مجموعههایی که فرمانرویان مقتدر در کرمان بنا نمودند عبارتند از:قلعه اردشیر مربوط به عهد ساسانی، مجموعهای که شامل قلعه کوه،خندق،عمارت بارو،دروازه خبیص،قلعه نو،بعضی از قلعه کهن و گنبد گبری میان باغهای شاهیجان که آن را ابو علی محمد بن الیاس در سالهای 322 ه.ق (933 م)تا 356 ه.ق(966 م)بنا نمود،در زمان سلجوقیان (43 ه.ق/1041 م تا 584 ه.ق/1188 م)مجموعهای شامل مسجد،مدرسه،خانقاه،بیمارستان و گرمابه بنا شد که از این مجموعه تنها مسجد بزرگ آن معروف به مسجد ملک باقی مانده است،مجموعه آثار زمان قراختائیان،خصوصا ترکان خاتون (جلوس 656 ه.ق-1258 م)یکی از بزرگترین مجموعههایی بوده که متاسفانه تمام آن از بین رفته و فقط سردر بزرگ مدرسه و مقبره آنها باقی است و به نام قبه سبز معروف است،مجموعه دیگر منسوب به امیر مظفر شامل مسجد بزرگ جامع(750 ه قـ-1349 م)و دار السیاده است2،مجموعههای گنجعلی خان،ابراهیم خان،وکیل و حاج آقا علی در بازار کرمان که از آنها سخن خواهیم گفت.
از آنجاییکه شهر کرمان در حکم نقطه اتصال میان بنادر دریای عمان و شهرهای شمالی و غربی کویرهای جنوب شرقی ایران محسوب میشود،نقش اقتصادی آن بسیار مهم است و مبازار آن که سابقهای چند هزار ساله دارد،یک نهاد پایا و مداوم است که همواره در طی بازسازیها و گسترش شهر در ارتباط با محلات،اهمیت و مرکزیت خود را حفظ کرده است. مجموعههای کرمان از دوره صفویه به بعد همگی در ارتباط با بازار ایجاد گردیدند و در واقع بازار بخش مهمی در تمامی این مجموعهها است.این ویژگی باعث منحصر بفرد بودن بازار کرمان نیز گردیده است.
مجموعه گنجعلی خان
مجموعه گنجعلی خان که یکی از شاهکارهای معماری ایران میباشد،نقطه عطف بازار کرمان محسوب میشود،در سالهای 1005 ه.ق تا 1029 ه.ق،زمان حکمرانی گنجعلی خان بر کرمان و طبق دستور شاه عباس بنا گردید.این مجموعه از بارزترین نمونههای معماری دوران صفویه میباشد که به سعی گنجعلی خان ساخته شد و به همت پسرش،علیمردان خان تکمیل گردید،مجموعهای زیبا،نفیس و کامل است که اثر استاد سلطان محمد معماری یزدی میباشد.کل مجموعه گنجعلی خان وقف امام رضا(ع)و در تولیت آستان قدس رضوی است.
گنجعلی خان با انتخاب بخشی از بازار که در محل تقاطع راسته بازارهای جنوبی شمالی و شرقی غربی واقع است و خریدن بناها و آزاد کردن فضای پیرامون آن،این مجموعه گرانقدر را پدید آورده است.بازار در اطراف میدان گنجعلی خان امتداد یافته و پیونددهنده عملکردهای مختلف مجموعه ،مدرسه(کاروانسرا،مسجد،ضرابخانه،مسجد و آب انبار است. بنای چهار ایوانی کاروانسرا(مدرسه)در سال 1007 هـ.ق در شرق میدان در دو طبق ساخته شده است.کتیبههای آن به خط استاد علیرضا عباسی،خطاط مشهور عصر صفویه نوشته شده است،سردر آن دارای مقرنسکاریهای بسیار نفیس بوده.
مسجد یا نمازخانه گنجعلی خان در شرق میدان و در جوار مدرسه قرار گرفته است.مساحت آن 27 متر مربع میباشد و موزهای کوچک از تزئینات معماری اسلامی دوره صفویه نظیر گچبری،کاشیکاری،خطاطی،مقرنسکاری،کاربندی،حجاری و نقاشیهای زیبا است.علاوه بر این مسجد،مساجد دیگری هم در مجموعه وجود داشته که یکی از آنها در چهارسوق مسگری میباشد.حمام گنجعلی خان یکی از شاهکارهای معماری شرق است.در این حمام همه فضاها به بلوری تراش خورده میمانند و همچون جواهری نفیس جلوه میکنند.
مجموعه ابراهیم خان
مجموعه ابراهیم خان توسط ابراهیم خان ظهیر الدوله داماد فتحعلی شاه بنا شد که در سالهای 1218 ه.ق-1803 م تا 1240 ه.ق-1824 م در کرمان حکومت داشت.6این مجموعه در شمال مجموعه گنجعلی خان قرار دارد و شامل مدرسه بزرگ، قیصریه(بازار زرگری)،حمام،مدرسه،آب انبار و خانه است. بازار از نظر کالبدی با بازارهای دیگر کرمان متفاوت بوده و معماری بسیار منظم و دقیق با عرض زیاد و ارتفاع مناسب به آن زیبایی خاصی بخشیده است.در بخش میانی آن میدانچه مستطیل شکلی قرار دارد که جلو خان مدرسه و ورودیهای حمام و آب انبار مجموعه در آن طراحی شدهاند.تزئینات مدرسه کاشی هفت رنگ،مقرنسکاری و گچبری است.این مدرسه دارای رفیعترین و زیباترین بادگیر شهر کرمان است.
مجموعه وکیل
بانی این مجموعه محمد اسماعیل خان وکیل الملک بوده که از سال 1282 ه.ق حکومت کرمان را بر عهده داشته است.5 این مجموعه در شرق مجموعه گنجعلی خان و با فاصله کمی از آن در امتداد بازار بزرگ قرار دارد.این مجموعه شامل بازار، کاروانسرا،حمام و مسجد میباشد.حمام وکیل از حمامهای زیبای دوره قاجاریه شهر کرمان است و با فاصله کمی از حمامهای گنجعلی خان و ابراهیم خان قرار دارد.کاروانسرای وکیل یکی از ارکان اصلی و مهم مجموعه است و بنایی دو طبقه میباشد.از عناصر در خور توجه آن،بادگیر و برج ساعت است.
مجموعه حاج آقا علی
مجموعه حاج آقا علی،نزدیک مجموعه ابراهیم خان و در امتداد بازار عزیز ایجاد گردیده است.احداث خیابان شریعتی ارتباط این مجموعه با بازار عزیز را قطع نموده و مجموعه در کنار خیابان قرار گرفته است:کاروانسرا،مسجد،آب انبار (به تصویر صفحه مراجعه شود) سقف و بخشی از تزیینات داخلی مسجد حاج آقا علی
(به تصویر صفحه مراجعه شود) بازار اجزاء مجموعه مذکور را تشکیل میدهند.حاج آقا علی معروف به زعیم الدوله بانی این مجموعه بوده است که احداث آن در سال 1299 ه.ق پایان یافته است.5آب انبار حاج آقا علی یکی از بزرگترین و معتبرترین آب انبارهای شهر کرمان محسوب میشود.مسجد حاج آقا علی به مسجد چها ستون نیز شهرت دارد،دارای چهل ستون سنگی است و با الهام از مسجد وکیل شیراز بنا شده است…کاروانسرای حاج آقا علی در دو طبقه احداث گردیده و نماهای آن با طرح هندسی و کاشی نوع معقلی پوشانیده شده است.معمار مجموعه به منظور استفاده بهتر از زمین و یا نمایش هنر معماری خود،کاروانسرا را بر مخزن آب انبار ایجاد کرده است.سر در کاروانسرا ساده وط اق آن مقرنسکاری شده و با دالانی طولانی به محوطه کاروانسرا راه دارد.
تحلیل عملکرد مجموعهها
چهار مجموعه مورد بحث که یکی در دوره صفویه و بقیه در دوره قاجار شکل گرفتهاند،هر کدام از لحاظ عملکردی خصوصیات ویژهای دارند و نسبت به نقش عناصر غالب خود،جایگاه خاصی میگیرند،ویژگی مشترک آنها این است که بازار در همه مجموعهها نه تنها پیونددهنده اجزاء مجموعه است بلکه نقش مهمی را ایفا مینماید.کاربریهای تعیین شده برای عناصر مجموعهها و کیفیتی که از فعالیت آنها انتظار می رفته،ویژگیهای فضایی را تعیین کرده است.فضای تقسیم نیز در هر کدام از مجموعهها به تناسب کارکردی که در نظام کلی بازار داشتهاند متفاوت است.
همانگونه که مجموعه نقش جهان،نگین پایتخت صفوی بود،مجموعه گنجعلی خان نیز در آن دوران این نقش را در شهر کرمان ایفا مینمود،در واقع این مجموعه نقطه عطف و قلب شهر بود و انتخاب محل قرارگیری آن نیز این موضوع را اثبات مینماید.میدان مرکزی آن که بیشترین فضا را اشغال کرده است،مرکز ثقل مجموعه بوده و فضای تقسیم اصلی مجموعه را نیز تشکیل میدهد و در محورهای اصلی چهار ضلع آن، مدرسه(کاروانسرا)،حمام،ضرابخانه و آب انبار قرار دارد.
کاروانسرا یا مدرسه در زمان خود مقر حکومتی حاکم وقت و مرکز اداری بازار کرمان بوده است و در واقع کلیه امور مهم اقتصادی،اجتماعی،فرهنگی و سیاسی در این مجموعه با عناصر خدماتی چون ضرابخانه،حمام و آب انبار انجام میگرفته است.
در مجموعه ابراهیم خان هر چند قیصریه محل فروش طلا و جواهر،گرانترین کالاهای بازار کرمان است،اما نقش مدرسه که در مجموعه بیشترین مساحت را دارد،درخشانتر است و آنچه که هویت این مجموعه را آشکار میسازد،نقش فرهنگی، آموزشی آن است.فضای تقسیم اصلی مجموعه،جلو خان ورودی مدرسه است.ورودی حمام و آب انبار نیز در همین فضا قرار دارد.
در مجموعه وکیل نقش راسته بازار و کاروانسرا اصلیتر است. این مجموعه اگرچه عنصری خدماتی و از جهت معماری با ارزش چون حمام وکیل را در خود دارد،ولی کارکرد تجاری با توجه به محل قرارگیری آن در مجموعه،مهمتر است.امکان تقسیم و ورود به عناصر مجموعه نیز از طریق راسته بازار است، به نحوی که ورودی حمام و کاروانسرا در این راسته قرار دارد. گشودگی مربع شکل و رو باز راسته بازار از نقاط عطف آن است ولی فضای تقسیم اصلی نیست.
در مجموعه حاج آقا علی که بازار آن به سمت محلات مسکونی سیر میکند،مسجد چهل ستون و در جوار آن مدرسه معصومیه عناصر شاخصی را تشکیل میدهند،در مجموعه نیز بیشترین فضا به مسجد اختصاص یافته است.اگرچه این مجموعه،به عنوان مجموعهای فرهنگی،مذهبی شناخته می شود،ولی در زمان خود که کلیه عناصر آن فعال بوده،بازار و کاروانسرا نیز همپای اجزاء دیگر دارای ارزش بودهاند و د ر واقع مجموعه حاج آقا علی فضایی تجاری،فرهنگی در گذر اصلی شهر بوده است.بازارچه و جلوخان ورودی مسجد چهل ستون مکان ورود به عناصر مجموعه حاج آقا علی است.در جبهه مقابل ورودی مسجد،ورودی کاروانسرا و آب انبار قرار گرفته است.7
ارتباط مجموعهها با بافت شهر و نحوه دسترسی آنها با گذرهای قدیمی به شکلی است که احجام و فضاها از نمای بیرونی برخوردار نیستند.به جز عناصری که جنبه نماد و نشانه شهری را پیدا کردهاند،تمامی عناصر در دیدهای داخلی مجموعهها خود را به نمایش میگذارند.نشانهها و نمادهایی در مجموعههای مورد بررسی از گذرها و خیابانهای اطراف هویت مکانی آنها را مشخص میسازد.در میدان گنجعلی خان،سقف چهار سوق بزرگ و سردر کاروانسرا(مدرسه)،از مشخصههای اصلی میباشند.پوشش چهار سوق بزرگ بازار کرمان در زاویهای از میدان گنجعلی خان،ضمن آنکه از بیرون با رنگ و مصالحی همسان با محیط ساخته شده،و با خطوط تویزهها سیستم ساخت آنرا به نمایش میگذارد،از درون ظرافت و جزئیات قابل توجهی را در معرفی نقاط برخورد بازار قدیم و جهتیابی آنها عیان میسازد،بادگیر خانه مدرس از مجموعه ابراهیم خان،از داخل میدان گنجعلی خان و خیابانها و گذرهای اطراف به خوبی خود را مینمایاند.همچنین سر در مدرسه ابراهیم خان از نشانههای بارز این مجموعه است. در مجموعه وکیل،بادگیر و برج ساعت کاروانسرا،عناصر مشخصی هستند که از فواصل دور دیده میشوند.گلدستههای سردر مسجد چهل ستون و سردر کاروانسرای آن نشانههایی از مجموعه حاج آقا علی هستند که در حال حاضر از خیابان دکتر شریعتی و بازار حاج آقا علی رویت میشوند.
منابع و ماخذ:
(1)-ریچاردز،فرد-سفرنامه ریچاردز-بنگاه ترجمه و نشر کتاب-1344
(2)-باستانی پاریزی،محمد ابراهیم-مقاله کرمان از کتاب شهرهای ایران-جلد 2-به کوشش محمد یوسف کیانی-سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی-1366
(3)-تهیهکننده:مولف مقاله با استفاده از نقشه جهاد دانشگاهی دانشکده هنرهای زیبا-دانشگاه تهران
(4)-نقشههای برداشت شده توسط پایگاه پژوهشی بافت تاریخی شهر کرمان-1381
(5)-ماخذ عکس هوایی سازمان نقشهبرداری کشور
(6)-وزیری کرمانی،احمد علی خان-تاریخ کرمان(سالاریه)-تصحیح و تحشیه:باستانی پاریزیی-شرکت سهامی کتابهای ایران-1340
(7)-رامین ارجمند کرمانی-پایان نامه کارشناسی ارشد-مجموعه فرهنگی بازار کرمان-دانشگاه هنر
نظرات بسته شده است.