قلعه بهستان، ماهنشان

نام انگلیسی اثر: Behestan natural castle نام فارسی اثر: قبعه طبیعی بهستان

قلعه بهستان در موقعیت جغرافیایی N363942 E474410 در استان زنجان واقع است. قلعه بهستان یا کهن دژ در شهرستان ماه‌نشان در استان زنجان ودر کنار رود خانه قزل اوزن واقع می‌باشد. قدمت این دژ به دوره مادها بر می‌گردد. این دژ به شماره ۱۴۵۸ به نام قلعه بهستان در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌است. قلعه بهستان، قلعه زیبا و تاریخی استوار و ایستاده در مسیر رودخانه قزل اوزن، یکی از ۲۰ قلعه تاریخی شهرستان ماهنشان در استان زنجان است که قدمت آن به قرن پنجم هجری قمری تخمین زده می‌شود. این قلعه  یکی از قلعه­‌های تاریخی و مهم شهرستان ماهنشان در استان زنجان است که به علت شرایط زمانی خاص آن دوره، حاکمان برای دفاع از خود و مردم ، اقدام به ساخت این قلعه نموده اند.

طبقات بالای این قلعه جهت دفاع و طبقات پایین‌تر به عنوان زاغه و محل نگهداری آذوقه مردم مورد استفاده قرار می‌گرفت. این قلعه که در دل کوهی از جنس خاک سفت و سخت بنام کنگلومرا بنا شده است به علت وزش بادهای تند و فرسایش و همچنین عبور رودخانه قزل اوزن از کنار قلعه، در حال تخریب است. سازندگان قلعه با در نظرداشتن طرح اولیه، اقدام به کندن کوه و تخلیه خاک‌ها و سنگ‌ها نموده و این معماری بی­بدیل را بوجود آورد­ه­اند. در مجموع فضای کلی قلعه به 3 دسته شامل اتاق‌ها، دالان‌ها و راه‌پله‌ها قابل تقسیم است:

فضای اتاق‌ها، فضای داخلی اتاق­ها به نحوی ساخته شده که گاهی دارای سقفی تیزه‌دار و همچنین محل‌هایی به شکل مثلث یا مدور روی دیوارها، برای قرار گرفتن پیه‌سوز بوده است. در قسمت فوقانی راه‌پله‌های ضلع شمال غربی، اتاقی به شکل طاق محراب‌های مسجد دوران اسلامی تزئین شده است که متعلّق به دوره­ اسلامی است.دالان‌ها، به هر تعدادی که به اتاق‌های قلعه اضافه شده، راه‌های ارتباطی آن­ها نیز به صورت دالان‌هایی به مجموعه افزوده شده است.

راه‌پله‌ها، این دژ دارای راه‌پله‌های زیگ‌زاگی در ضلع‌های غربی و شرقی است که روزگاری از پایینی‌ترین قسمت ضلع شمالی آن شروع می‌شده و حالا جز ویرانه‌ای تحمیل شده بر هسته اصلی قلعه به چیز دیگری شبیه نیست و به دلیل فرسایش طبقات زیرین آن، تردد در این مسیر خطرناک و تقریباً ناممکن است. راه‌پله‌های ضلع شمال غربی قلعه به عنوان یکی از مناطق دست نخورده و سالم دژ بهستان است.
برخی، پیشینه­ این دژ را به زمان ماد نسبت می‌دهند و معتقدند که مادها از طریق مصب و کناره‌های رودخانه قزل اوزن وارد فلات ایران شدند و در روستاهایی همچون مادآباد در ۱۵ کیلومتری شهر ماهنشان مستقر شدند و وجود قلعه‌های دفاعی همچون قلعه بهستان را در ۱۲ کیلومتری ماهنشان ایجاد کرده­اند.

گروهی نیز بر این عقیده اند که پیشینه­ این دژ به دوره­ هخامنشیان می‌رسد. اما بر اساس بررسی­ها و پژوهش‌های باستان شناسی انجام گرفته توسط اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان، قلعه بهستان، در دوره­ پس از اسلام، به خصوص دوره­ میانی اسلام، قرن پنجم و ششم ه.ق، پابرجا بوده و کاربرد داشته‌است.

فضای کلی قلعه به سه دسته شامل اتاق‌ها، دالان‌ها و راه‌پله‌ها تقسیم می‌گردیده‌است که گاه دارای سقفی تیزه‌دار و دارای محل‌هایی به شکل مثلث یا مدور روی دیوارها برای قرار گرفتن پیه‌سوز بوده‌است. این دژ دارای راه‌پله‌های زیگ‌زاگی در ضلع‌های غربی و شرقی است که روزگاری از پایینی‌ترین قسمت ضلع شمالی آن شروع می‌شده و حالا جز ویرانه‌ای تحمیل شده بر هسته اصلی قلعه به چیز دیگری شبیه نیست و به دلیل فرسایش طبقات زیرین آن، تردد در این مسیر خطرناک و تقریباً ناممکن است. راه‌پله‌های ضلع شمال غربی قلعه به عنوان یکی از مناطق دست نخورده و سالم دژ بهستان است که بالای این پله‌ها، اتاقی به شکل طاق محراب‌های مسجد دوران اسلامی تزئین شده متعلق به دوره اسلامی وجود دارد و راه‌پله‌های زیاد با عرض یک متر نیز اقتباس از این سبک معماری است. هم اکنون به دلیل تخریب زیاد تنها با عملیات کوهنوردی می‌توان بر بالای قلعه با تخته سنگهای عظیم مسطح آن رسید. قسمت بالای قلعه با گچ اندوده شده و داخل آن حوضی با ابعاد ۷ در ۳ متر و از جنس سنگ و ساروج قرار دارد که با استفاده از لوله‌های آب گلی نیم‌متری به اسم گنگ آب آن تأمین می‌شده‌است.

برخی، پیشینه این دژ را به زمان ماد نسبت می‌دهند. مادها از طریق مصب و کناره‌های رودخانه قزل اوزن وارد فلات ایران شدند و در روستاهایی همچون مادآباد در ۱۵ کیلومتری شهر ماه‌نشان مستقر شدند و وجود قلعه‌های دفاعی همچون قلعه بهستان در ۱۲ کیلومتری ماه‌نشان معماری زیبا و هنرمندانه‌ای را به نمایش گذاشته‌است. اما بر اساس پژوهش‌های باستان‌شناسی تاکنون، پیشینه این دژ به دوره هخامنشیان به اثبات رسیده. این دژ در دوره پس از اسلام و تا قرن پنجم نیز این دژ پابرجا بوده و کاربرد داشته‌است.