رخساره‌های ژئومرفولوژی بیابان در استان سیستان و بلوچستان
بر اساس بررسی نقشه‌های توپوگرافی، زمین‌شناسی و عکسهای ماهواره‌ای اشکال ژئومرفولوژی زیر که معرف بیابان هستند در سطح استان بررسی و شناسایی شده‌اند.
بدلند
بیشتر در سازندهای متشکل از سنگهای سست رسی، سیلتی و مارنی(سیلت‌سنگها، رس‌سنگها و مارن‌‌ها)به‌صورت مجموعه‌ای از شیارهای باریک نزدیک به هم و عمیق ایجاد شده که غالباً فاقد پوشش گیاهی هستند.
در مناطق کوههای غرب سیستان، شمال ایرانشهر، شرق و شمال نیکشهر و قصرقند، شمال سرباز و پیشین، جنوب و شرق جکیگور، نوار شرق چابهار_ بریس_ پسابندر و نوار شمال چابهار_ کهیر_ زرآباد از مناطق اصلی گسترش بدلندهای استان هستند.
روند گسترش آنها به سمت جنوب استان افزایش یافته و بیشترین توسعه آنها در بخش جنوبی و نوار ساحلی استان است. سستی و سفتی ضعیف سنگ، نفوذپذیری ناچیز، عدم‌تشکیل یا عمق کم خاک، عدم استقرار پوشش گیاهی و یا تراکم بسیار اندک آن، شیب نسبتاً زیاد(5 تا 40)درصد، شدت زیاد بارندگیهای 24 ساعته(بیش از 7 میلیمتر)و نهایتاً شدت فرسایش آبی از دلایل تشکیل این شکل ژئومرفولوژی در منطقه می‌باشد.
کویر و زمینهای نمک و لای دار
این اراضی غالباً حوزه‌های بسته و بسیار شور هستند که دارای سطح آب زیرزمینی بالا، تبخیر بسیار زیاد، پوشش گیاهی خاص(شورپسند) یا بدون پوشش گیاهی و گاهی سنگ بستر کم عمق می باشند. چاله جازموریان، چاله‌های تگور، چاه غیب، ماشکید، گرگ حیدرآباد، مناطق شمال شرق نصرت‌آباد و مناطق کوچکی در غرب ناحیه کوهستانی سفیدابه سیستان از جمله این نوع اشکال ژئومرفولوژی در استان می‌باشند.
تخریب سازندهای مارنی، مادستونی، شیلی، نمکی و گچی در حوزه‌های بالادست و انتقال مواد معلق و محلول توسط سیلابها به سمت نواحی پست و گود و نهایتاً تبخیر شدید(بیش از 3500 میلیمتر)در این مناطق موجب ظاهر شدن و توسعه کفه‌های نمکی گردیده است. خاک در این رخساره ژئومرفولوژی شور بوده و ندرتاً گیاهانی شور پسند بطور پراکنده در آن یافت می‌شوند.
بسترهای طغیانی یا دشت‌های سیلابی
اراضی همواری که طی سیلاب و طغیان رودخانه توسط آب پوشیده و از ذرات ماسه، سیلت، رس و ذرات معلق همراه آب تشکیل شده‌اند. غالباً سطح آنها جهت کشت مورد استفاده قرار می‌گیرد. این شکل ژئومرفولوژی در حاشیه رودخانه‌های هیرمند، بمپور، بخش‌هایی از رودخانه‌های کاجو، سرباز، ماشکید و در اطراف رودخانه‌های باهوکلات، کهیر و زرآباد در استان قابل مشاهده است.
دشت‌سر
این عارضه ژئومرفولوژی به بخش انتهایی دامنه‌ها که بصورت کشیده و دارای شیب ملایم و طولانی است اطلاق می‌گردد. حوزه دشت‌سرهای استان بسیار وسیع و تقریباً در سراسر بخش‌ها در پایین دست واحدهای کوهستانی و یا تپه ماهوری با سنگ‌شناسی متنوعی تشکیل گردیده‌اند.
انواع فلیش، سنگهای دگرگونی(بیشتر از نوع شیست)، انواع ماسه‌سنگ‌ها، آهک‌های مارنی، گرانیت، آندزیت، لاوای آتشفشانی، سنگهای‌آذرین بازیک، دیاباز و افیولیت از جمله سنگ‌شناسی واحدهایی هستند که دشت‌سرها از دامنه آنها شروع شده‌اند. دشت‌سرهای استان هم از نوع پوشیده وهم از نوع لخت هستند و از رسوبات متنوعی تشکیل شده‌اند.
دشت‌سرهای متشکل از قطعات و دانههای رسوبی ماسه‌ای و شیلی در حوزه گسترش بسیار زیاد فلیش در شمال، مرکز و شرق استان، دشت‌سرهای با سنگ شناسی از جنس توف و دیگر سازنده‌های آذرین در نواحی حوزه‌های تفتان و بزمان، دشت‌سرهای تشکیل شده از قطعات و دانههای آهکی در حوزه سنگهای نسبتاً محدود آهکی، دشت‌سرهای متشکل از اجزاء آذرین بازیک مثل دیاباز و افیولیت در حوزه‌های مرکزی استان از جمله شمال و غرب خاش، جنوب جازموریان و دشت‌سرهای متشکل از اجزاء آذرین درونی مثل گرانیت‌های حوزه زاهدان از جمله مناطق مهم این شکل ژئومرفولوژی می‌باشند.
تپه‌های ماسه بادی ـ نبکاها
تپه‌های ماسه‌ای یکی از گسترده‌ترین اشکال ژئومرفولوژی نشاندهنده قلمرو بیابان در استان سیستان و بلوچستان هستند. بطور کلی 7 منطقه تحت پوشش تپه‌ماسه‌ها را در استان می‌توان تفکیک و معرفی نمود:
الف)تپه‌ماسه‌های منطقه سیستان
در بخش شمال استان در دشت سیستان، نبکاهای فعال و غیر ثابت در بیشتر مناطق دشت و اطراف دریاچه‌هامون، تپه‌های نسبتاً مرتفع مناطق نیاتک، زهک، تاسوکی، شهرسوخته تا مرزهای افغانستان همه شواهد گسترش قلمرو بیابان در این منطقه وسیع از استان سیستان و بلوچستان می‌باشند.
ب)تپه‌ماسه‌های منطقه زاهدان _ میرجاوه
از قسمت‌های غرب زاهدان تا نواحی خود شهر زاهدان و جنوب آن و به طرف شرق تا میرجاوه و شرق میرجاوه تا مرزهای پاکستان تحت پوشش بادهای فرساینده و تشکیل ماسه‌زارها و تپه‌های شنی است. روند گسترش و توسعه ماسهزار و تپه‌ماسه‌ها در این منطقه، از غرب و شمال غرب به سمت شرق و جنوب شرق افزایش ولی، میزان وشدت فعالیت تپه‌ها در قسمت‌های غربی بیشتر به نظر می‌رسد. شکل تپه‌ها در این منطقه نیز متنوع و از نبکاهای کوچک تا برخان‌های مرتفع تغییر می‌کند.
ج)تپه‌ماسه‌های منطقه نصرت‌آباد
در شمال‌غربی استان یعنی در منطقه نصرت‌آباد، فعالیت فرسایش بادی از شرق نصرت‌آباد آغاز و به سمت غرب با روند شمال‌غربی ادامه می‌یابد. پهنه‌های ماسهزار متحرک و نبکاهای کوچک و بزرگ در این منطقه مشاهده می‌شوند. مخروط افکنه‌های بزرگ اطراف منطقه ترسیب تپه‌های ماسه‌ای مناطق برداشت هستند که شدت فرسایش بادی در این مناطق زیاد است.
د)تپه‌ماسه‌های منطقه لوت
بخشی از کویر لوت در استان سیستان و بلوچستان واقع که یکی از مناطق وسیع تپه‌های ماسه‌ای در غرب استان و همجوار با استان کرمان است و برخان‌‌ها وتپه‌های ماسه ای مرتفعی در آن مشاهده می‌شود. این منطقه غالباً خالی از سکنه، بدون پوشش گیاهی و دیگر فعالیت‌های عمده بیولوژیک بوده و چهره مطلق بیابانی بر غالب بخش‌های آن حاکم است. این منطقه از سمت جنوب، تا بخش‌های شمال و غرب بزمان ادامه می‌یابد.
ه)تپه‌ماسه‌های منطقه ایرانشهر_جازموریان
از نظر میزان فعالیت، وسعت ماسه‌زارها و نقش آنها در مسائل اقتصادی و اجتماعی، منطقه ایرانشهر_جازموریان مهمترین منطقه تحت گسترش تپه‌های ماسه‌ای در استان است. شکل ژئومرفولوژی آنها از پهنه‌های متحرک ماسهزار تا نبکاهای کوچک و تا برخان‌های مرتفع(بیش از 10 متر ارتفاع) و فعالیت آنها نیز از تپه‌های غیر فعال و تثبیت شده تا تپه‌های نیمه‌فعال و تا تپه‌های بسیار فعال تغییر می‌کند. این منطقه از ایرانشهر و بخش‌های جنوبی آن آغاز و تا گودال اصلی جازموریان ادامه می‌یابد که در این میان نواحی مهمی ازجمله شهر بمپور، روستاهای زیادی در ناحیه شمس آباد، ناحیه وسیع سردگال و کاسکین، ناحیه جنوب بزمان، ناحیه اسپکه، مسکوتان، چارزی، جلگه چاه‌هاشم و دلگان را در برمی‌گیرد.
و)تپه‌ماسه‌های منطقه ساحلی استان
در مناطق ساحلی دریای عمان از شرقی ترین بخش ساحل یعنی نواحی پسابندر تا غربی‌ترین نواحی آن یعنی ناحیه زرآباد کم و بیش تپه‌های ماسه ای مشاهده می‌شوند که از سمت شرق به سمت غرب بیشتر گسترش می‌یابند. این تپه‌ها غالباً منفرد و به صورت نبکاهای کوتاه هستند. ویژگی‌های تپه‌ماسه‌ها در این منطقه با سایر مناطق استان متفاوت است و به نظر می‌رسد که این تفاوت در اشکال ژئومرفولوژی و همچنین منشاء تپه‌ها نهفته باشد.
ز) منطقه تپه‌ماسه‌های کوچک پراکنده :
علاوه بر شش منطقه اصلی و عمده گسترش تپه‌ماسه‌های ذکرشده، مناطق پراکنده و کوچکی از تپه‌های ماسه‌ای در سایر نقاط استان نیز ازجمله در شرق سراوان(ناحیه سوران)، جنوب‌غربی خاش(ناحیه اطراف‌هامون‌های تگور و چاه‌غیب)، در نواحی پیشین و حتی مناطق کوهستانی بنت و فنوج مشاهده می‌شوند.
قلمرو بیابانهای ژئومرفولوژی استان
اشکال ژئومرفولوژی خاصی در استان دیده می‌شود که بر اساس آنها می‌توان قلمرو محدوده های بیابانی و غیر‌بیابانی استان را تعیین نمود. به ترتیب، تپه‌های ماسه بادی، تیپ‌هایی از دشت‌سرها، کویرها و زمینهای نمکی، بدلندها و بسرتهای طغیانی در تعین قلمرو بیابان ژئومرفولوژی در استان دارای اهمیت می‌باشند.
اشکال مزبور در مناطق مختلف استان گسترش دارند ولی گسترش اصلی و تراکم آنها در منطقه بیابانی سیستان، نصرت‌آباد، زاهدان، میرجاوه، جنوب و جنوب‌غرب زاهدان، جنوب‌غرب خاش، جنوب شرق و غرب سراوان، غرب ایرانشهر، شرق نیکشهر، منطقه پیشین تا دشتیاری چابهار و سواحل دریای عمان از مرز پاکستان تا مرز استان هرمزگان به شکل نسبتاً یکپارچه‌ای مشاهده‌می‌شوند. رخساره تپه‌ماسه‌ها و ماسه‌زار‌های ناشی از فرسایش بادی و دشت‌سرهای لخت و یا پوشیده در اکثر این مناطق بیابانی، به عنوان اشکال غالب دیده می‌شوند. شکل زیر نقشه قلمرو بیابانهای ژئومرفولوژی استان را نشان می‌دهند.
نظرات بسته شده است.