عرضه وسیع مناطق بیابانی و کویری ایران و لزوم شناخت هر چه بیشتر این مناطق به منظور برنامه ریزی و استفاده بهینه و همچینن جلوگیری از پیشروی آنها سبب شده است تا دست اندرکاران و صاحب نظران با نوشتن مقالات و یا تشکیل گردهمایی‌ها و سمینارها در این مورد به بحث و تبادل نظر بپردازند. اما چیزی که تا به حال به آن دقت کافی مبذول نشده ارائه تعریفی صحیح از کویر و مناطق کویری و یا تفکیک دو ناحیه بیابان و کویر بوده است شاید این سوال پیش آید که جدا بودن این دو واژه از هم چه چیزی را عوض کرده و یا چه مشکلی را حل می کند. ولی آنچه می توان گفت این است که در هر نوع مریضی آبتدا باید نوع مرض را تشخیص داد و سپس اقدام به تجویز دارو کرد. به این ترتیب بیابان و کویر هم دو نوع مریضی مناطق خشک است که ابتدا باید چگونگی پیدایش آن را تشخیص داده و سپس به مبارزه پرداخت. و چه بسا نوع مبارزه با یکدیگر تفاوت داشته باشد. با این توضیح کوتاه باید ببینیم کویر چگونه جایی است.
به چه مناطقی کویر گفته می شود: کویر به زمینهای گلی و شور نمکزاری گفته می شود که اشباع از املاح و نمکهای مختلف بوده و برای زراعت مناسب نمی باشند. هر جا که بافت خاک ریز دانه و نمک به مفهوم عام وجود داشته باشد با حضور آب به هر شکل (باران ـ جاری ـ زیرزمینی ) کویر تشکیل می شود و معمولاً در انتهای میسل ها و در پست ترین نقطه یک حوضه قرار دارد، از آنجا که شرایط حاکم بر بیابانها اغلب مساعد پیدایش کویر است لذا این دو پدیده بیشتر با هم وجود دارند. در واقع کویر عارضه ای در یک بیابان است نه خود بیابان. لازم بیاد آوری است منابع خارجی در این زمینه اصطلاحات دیگری نظیر سبخا یا شوت[1] نیز بکار برده اند که هر یک از این دو اصطلاح تعریف خاص خود را دارد؛
سبخا: فرو رفتگی بسته ای است که معمولا در زمستان پوشیده از آب شور است ولی در تابستان خشک شده و پودر سفید نمک در آن نمایان می شود زیرا جریان آب قابل توجهی به آن نمی رسد. شوری آن یا مربوط به نفوذ آبهای زیرزمینی شور است و یا حاصل تبخیر آبهایی است که بر اثر گذشتن از رخنمون های نمکدار شور شده اند و یا اینکه مربوط به وجود زمین شور در داخل خود فرو رفتگی است و آبها در آنجا قبل از تبخیر نمکدار می شوند.
شوت نیز همان چاله ها یا فرورفتگی های زمین است اما با گسترش بیشتر که به دیواره های کم و بیش قائم (فالز) ختم می شود. گاه ممکن است تماما یا قسمتی از آن در ماههای بدون باران خشک شده باشد. خاک آن غالبا و حتی در تابستان حالت سیالی و روانی بیشتری دارد و امکان فرو رفتن انسان در آن نیز وجود دارد. گاهی اصطلاح شوت را برای نشان دادن کناره های کمتر شور و پوشیده از علف سبکا نیز بکار برده اند. اختلاف شوت و سبخا را در کناره های آن فرض کرده اند که در اولی دیوار قائم و در دومی بصورت شیب ملایمی است. در منابع ایرانی نیز تقسیم بندی هایی در مورد کویر (مانند کویرهای شخم خورده، پف کرده، چربه، زرده و امثال آن) نیز دیده می شود.
پیدایش کویر:
در تشکیل زمینهای شور و کویرهای نمک عوامل بیشماری در طول دوران های زمین شناسی دخالت داشته اند که بطور خلاصه به چند مورد از آنها اشاره می شود.
1- چون زهکش سیلابها هنگام عبور از تشکیلات نمکدار که عمدتاً مربوط به دوران سوم زمین شناسی می باشند بطرف گودترین نقطه حوضه آبخیز سرازیر می شود املاح محلول را در خود حل کرده و به چاله ها حمل می کنند. این املاح پس از تبخیر در سطح زمین رسوب می نمایند و در نتیجه خاک آن نقاط شور شده و کویر ایجاد می شود بطوریکه هیچ گونه گیاهی نمی تواند در آنجا رشد نماید. مانند: کویر دامغان ـ کویر نمک بجستان ـ کویر سبزوار ـ کویر شوره گزهامون و . . .
2- املاح نمک در ساختمان خاک منطقه موجود بوده و به دلیل تبخیر شدید از طبقات زیرین در نتیجه خاصیت شعریه به سطح منتقل می شود و کویر ایجاد می شود.
3-ممکن است به دلیل وجود گنبدهای نمکی در منطقه و تخریب آن به تدریج کویر ایجاد گردد. انواع مختلفی از این گونه کویر ها در نقاط مختلف ایران بصورت بزرگ و کوچک دیده می شود بعضی از آنها به صورت باتلاق و در طول سال از رودخانه ها تغذیه شده و آبدار می باشند ( باتلاق گاوخونی جازموریان و . . . ) و بعضی دیگر چون کویرهای سیرجان وبجستان با وجود آبدار بودن در زیر پوشش های قطور نمک تقریباً بصورت مرده بوده و بطور محدود در سالهای پر باران بخشی از پهنه های آنها غرق آب می شوند.
به این ترتیب می توان گفت که در پیدایش کویر با تعریف فوق انسان دخالتی نداشته بلکه بیشتر وضعیت زمین ساختی و ژئومرفولوژی منطقه موثر است ولی انسان بطور ناخواسته با اهمال باعث پیشروی کویر می شود.
نظرات بسته شده است.