کلیسای سپورغان (حومه اورمیه) مربوط به دوره قاجار است و در شهرستان اورمیه، بخش مرکزی، روستای سپورغان واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۲ بهمن ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۷۳۸۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. روستای سپورغان در حدود چهل کیلومتری شمال شرقی ارومیه و حدود چهار کیلومتری ساحل دریاچۀ ارومیه در میان دشت سرسبز و حاصلخیز ارومیه واقع شده است. این روستا، که در طول جغرافیایی َ12 و ْْ45 و عرض جغرافیایی َ45 و ْْ37 قرار گرفته و 1282متر از سطح دریا ارتفاع دارد، از توابع دهستان طلاتپه بخش نازلوی شهرستان ارومیه است. کوه زنبیل در سه کیلومتری شرق آن و تپۀ باستانی سپورغان در شمال آن واقع شده و جادۀ تازه احداث ارومیه ـ تبریز از سه کیلومتری شرق آن میگذرد. کلیسای تاریخی سرکیسمقدسدر میان روستا و در حیاط بزرگی که فاقد شکل هندسی منظمی است قرار گرفته و از چهار جهت دارای بدنۀ آزاد است. در این حیاط، علاوه بر کلیسای سرکیس مقدس دو کلیسای تاریخی دیگر نیز قرار گرفته که به مسیحیان آشوری (نسطوری) تعلق دارد. یکی از این کلیساها، که در حاشیۀ شمالی کلیسای سرکیس قرار گرفته، به نام مارگئورگیس و دیگری، که در ضلع شرقی آن واقع شده، به نام مارت مریممعروف است. در این روستا حدود 51 خانوار ترک و ارمنی ساکن هستند.برخی از ارمنیان نیز به شهرهای بزرگتر مهاجرت کردهاند و در فصل تابستان برای برداشت محصولات کشاورزی به روستا مراجعت میکنند.
تاریخچه
کلیسا فاقد کتیبهای است که حاوی نام بانی یا تاریخ احداث آن باشد و اطلاعات مکتوب و مستندی نیز در مورد تاریخ ساخت آن در دست نیست. هیئت ایتالیاییای که در مورد این کلیسا به تحقیق پرداختهاند تاریخ احتمالی ساخت آن را قرن هفدهم میلادی دانستهاند. این نظریه با توجه به شیوۀ ساخت بنا و مصالح به کار رفته همچون پوشش چوبی، خشت و کاهگل و استفاده از سرستونهای چوبی به شیوۀ ایونیک، که خصیصۀ عمدۀ اکثر کلیساهای قرن هفدهم و هجدهم منطقه همچون کلیسای حضرت مریم قرهقیز، حضرت مریم نخجوان تپه و سورپ سرکیس شیرآباد است، بیشتر قوت میگیرد. گذشت زمان و بیتوجهی منجر به وارد آمدن صدماتی فراوان به بخشهای مختلف کلیسا شده است. در چند سال اخیر، کلیسا به دست ارمنیان روستا مورد مرمت قرار گرفته و طی آن قسمتهایی از بخش فوقانی دیوارهای خشتی بنا با آجر مرمت شده که البته، همین مرمتهای غیر فنی اصالت و ترکیب اولیۀ بنا را بر هم زده است. امروزه، از این کلیسا برای برگزاری مراسم مذهبی استفاده نمیشود.
پیشینۀ تحقیقات
هیئت ایتالیایی دانشکدۀ پلی تکنیک دانشگاه میلان ایتالیا، در سلسله مطالعات و بررسیهای خود در مورد معماری مذهبی ارمنیان، طی فهرستی که از کلیساهای تاریخی منطقه تهیه دیده بودند، به نام این کلیسا، تاریخ احتمالی ساخت، نوع پوشش سقف و وضعیت کنونی آن نیز اشاره کردهاند. مدارک مرسوم این کلیسا تا کنون منتشر نشده است.
توصیف کلی بنا
کلیسای سورپ سرکیس سپورغان مشتمل بر تالاری است منفرد و مستطیل شکل به مساحت حدود 163مترمربع در گوشۀ جنوب غربی حیاطی که شکل هندسی منظمی ندارد. در دو ضلع شمالی و شرقی آن نیز، چنانکه قبلاً گفتیم دو کلیسای آشوری به نامهای مارت مریم و مارگئورگیس قرار دارند. کلیسا از تمام جهتها به فضای باز منتهی میشود.
مصالح
مصالح اصلی کلیسا شامل چوب و خشت بوده که طی مرمت از گچ و آجر نیز به منزلۀ مصالح فرعی استفاده شده است.
نقشه
کلیسا مشتمل بر نمازخانهای است مستطیل شکل به ابعاد 5/10 × 5/15متر. این بنا محور اصلی شرقی ـ غربی دارد و هم سطح با زمینهای اطراف بنا شده و انتظام اجزا و عناصر بر اساس این محور، که منطبق با جهت محراب است، صورت گرفته. کلیسا دارای یک ورودی اصلی در دیوار جنوبی است و مانند بیشتر کلیساها به شیوۀ بازیلیک ساخته شده و در فضای داخلی آن چهار ستون وجود دارد که سنگینی سقف چوبی و مسطح کلیسا را متحمل میشود.
محراب در منتهاالیه بخش شرقی قرار گرفته و با دیواری از سایر بخشها متمایز میشود. این محراب شامل یک سکوی چهارگوش مستطیل شکل است که برای نگهداری تصاویر قدیسان و وسایل مخصوص تعبیه شده است.
کلیسای سورپ سرکیس بر خلاف بیشتر کلیساهای آذربایجان، فاقد اتاقهای جانبی است و این احتمال وجود دارد در طی مرمتهایی که در کلیسا صورت گرفته دیوارهای اتاقهای جانبی را برداشته و به جای آن دیوار حائل را بین بخش سرودخوانان و بخش عوام ایجاد کرده باشند.
نماهای خارجی
کلیسـای سـورپ سرکیس از لحاظ به کارگـیری تزیینـات معـماری فقیـر است. نمـای خـارجی دیـوار جنوبی و محل ورودی کلیسا خشتی است و با کاهگل پوشیده شده. ورودی اصلی کلیسا، که در این قسمت تعبیه شده، کم ارتفاع و شامل دری چوبی با طاق کمانی درون قابی مستطیل شکل است. بر بالای ورودی اصلی، یک نورگیر با طاق جناغی برای افزودن به نور داخلی کلیسا تعبیه شده است. علاوه بر این، دو نورگیر دیگر نیز در این دیوار وجود دارند که هر دو دارای قوس جناغی هستند. یکی از این نورگیرها در طی مرمت مسدود شده. نمای خارجی دیوار شرقی کلیسا نیز ساده و بدون پیرایه است و پوشش کاهگل دارد. در این ضلع هم، دو نورگیر با قوس جناغی و چهارچوب آجری تعبیه شده است. دیوار غربی نیز، با نمای ساده و پوشش کاهگل تنها دارای یک نورگیر برای افزودن به نور داخلی کلیساست.
نماهای داخلی
نماهای دیوارهای داخلی کلیسا تزیین خاصی ندارد. احتمال وجود تزیینات در کلیسا، هر چند اندک، دور از ذهن نیست اما به دلیل تخریبهای ایجاد شده و مرمتهایی که به دنبال آن صورت گرفته امروزه اثری از این تزیینات برجای نمانده است. دیوارهای داخلی با اندود گچ پوشش یافتهاند. لذا این اندود در بخشهای فوقانی تمام دیوارها در جهتهای شمالی، غربی و جنوبی ریخته و از بین رفته است. بر فراز محراب قوس بلند رومی و در حد فاصل بین بخش سرودخوانان و بخش عوام نیز، نردههای چوبی و یک سکوی مستطیلی به ارتفاع 10/1 متر برای روشن کردن شمع ساختهاند. در دیوار شمالی و جنوبی محراب نیز، دو طاقچه به ارتفاع دو متر و به شکل قرینه تعبیه شده است.
پوشش کلیسا مسطح و چوبی است و سنگینی سقف به درون ستونهای داخل بنا و دیوارهای جانبی منتقل میشود. در بخش محراب نیز، وزن سقف با کلافهای چوبی مهار کشش به دیوارهای بین دو بخش محراب و عوام انتقال مییابد و از این لحاظ جنبۀ محفوظتری برای محراب فراهم میآورد.
ستونهـای کلیسـا چوبـی، استوانهای شکل، به قطر هفتاد سانتیمتر و فاقد پایۀ ستون هستند و مستقیماً، بر روی کف کلیسا استوار شدهاند. بر روی هریک از ستونها، سرستونی به شیوۀ ایونیک قرار گرفته که زیبایی خاصی به فضای داخلی کلیسا بخشیده است. ارتفاع کلیسا کمتر از حد فعلی آن بوده اما در طی مرمتهایی که به دست ارمنیان خود روستا صورت گرفته با استفاده از آجر بر ارتفاع بنا افزودهاند و در نتیجۀ این مرمتهای غیر اصولی و غیر فنی ترکیب اولیه و اصلی بنا بر هم خورده است. هرچند این مرمتها کلیسا را از تخریب حتمی نجات داده و وضعیت آن را به صورت قابل قبولی در آورده امروزه از این بنا برای برگزاری مراسم مذهبی استفاده نمیشود.
