جغرافیای سکونت در ایران

عمده‏ترین اشکال زندگی در ایران به صورت یک جانشینی و کوچ نشینی می‏باشند. که اوّلی دارای مساکن ثابت و دوّمی دارای مساکن متحرک است‏1.شرایط اکولوژیکی از عوامل مهمی است که بر روی این تقسیم‏بندی اثر گذاشته.در نواحی که میزان ریزشهای‏ جوی اجازه کشت و زرع منظم و دایمی می‏دهد مساکن ثابت به وجود آمده است.این نوع‏ نواحی بیشتر شامل کوههای ساحلی دریای خزر و جلگه پست رسوبی آن،خراسان«جنوب‏ رودخانه اترک»بخش اعظم آذربایجان کردستان،باختران و تمامی منطقه زاکرس می‏شود. حقیقتا ناحیه فارس از اراضی کوهستانی قابل کشت و حوضه‏های خشک و لم یزرع تشکیل‏ شده است.علاوه بر نواحی فوق زراعت دیمی به صورت پراکنده در قسمتهای جنوب شرقی‏ ایران،در کوههای مرکزی ایران«در شمال یزد»و کرمان،خوزستان،به طرف مشرق در شمال بیرجند متداول است که خود نقش عمده‏ای در توسعه مساکن ثابت دارد.

باوجود فدراسیونهای بزرگ ایل قشقایی و بختیاری و خمسه و مردم نیمه کوچ نشین‏ کرد و لر که در ارتفاعات زاگرس و در طول دره‏های کوهستانی آن،که آب و هوای برای‏ زندگانی یک جانشینی مناسب است‏2جمع شده‏اند و بخشی از آنها دست به کوچهای‏ طولانی می‏زنند و یا چند ایل کوچک که در نواحی کوهستانی شمال کشور و یا کوههای‏ آذربایجان پراکنده‏اند3،هرچه از طرف مغرب به طرف مناطق خشک در بلوچستان و

صحاری بزرگ فالت مرکزی پیش رویم از تعداد جمعیّت کوچ نشین‏ها کاسته می‏شود و در برابر آن بر قلمرو اکولوژیکی آنها افزوده می‏شود،معهذا بجز تعداد معدودی از دانشمندان‏ مانند«هنری فیلد»که در کتاب خود اطلاعات ناقصی از پراکندگی طوایف کوچ نشین‏ ارائه می‏دهد،تحقیقات دقیق و کافی دربارهء جغرافیای کوچ نشینی در ایران انجام نگرفته‏ است‏4.مشکل اساسی حل این مسأله است که کدامین عوامل انسانی و تاریخی زندگانی‏ کوچ نشنین را در ایران به وجود آورده است.

عوامل تاریخی که کمک کرده‏اند نواحی مسکونی کاهش پیدا کند
الف:ازمنه قدیم

اولین آثار ثبت شده از استقرار انسان در ایران،از دوره نئولتیک و برنز،روشن می‏کنند که وسعت نواحی مسکونی در ایران در گذشته،بیشتر از امروز بوده است.«استین» خاطرنشان می‏سازد5سکنه نواحی لرستان،که مدّتها محل زندگی اقوام نیمه کوچ نشینی‏ «لر»بوده است،در هزاره دوم قبل از میلاد یک جانشین بوده‏اند6.«یوبک»دانشمند اطریشی که درباره سکونتگاههای قبل از تاریخ در ایران مطالعه کرده تأکید می‏کند که در بخشهای زیادی از کشور،حتی در نواحی نیمه صحرایی،مراکز مسکونی بیشتر از امرزوه بوده‏ است.7

مطالعه تکنیک ساخت سیاه چادر«نوع مخصوصی از آن در بلوچستان ساخته می‏شود8 و به نظر می‏رسد که نحوهء ساختن آن از کشاورزان نیمه کوچ نشین اقتباس شده است»این‏ اندیشه را در انسان قوت می‏بخشد که زندگی کوچ نشینی از زندگی نیمه کوچ نشینی نشأت‏ گرفته است.انتشار و وفور بعضی از دانه‏های گروهی،مانند«فلومیس پوسیکا»،در بخش‏ اعظم زاگرس،بین ارتفاع 1500 و 2000 متری از سطح دریا،قویّا نشان می‏دهد که

ارتفاعات زاگرس در گذشته محل کشت و زرع بوده است.در همه‏جا نشانه‏هایی از این‏ گونه تغییرات مشاهده می‏شود.

مشخص کردن تاریخ این دگرگونی بسیار مشکل است زیرا ممکن است این دگروگونی‏ بیش از یک بار اتفاق افتاده باشد.«بوبک»معتقد است تحول زندگی نیمه کوچ نشینی به‏ کوچ نشینی در ایران،ممکن است در نیمه دوم قبل از میلاد اتفاق افتاده باشد.از بررسی‏ سکونتگاههای مردم یک جانشین و کوچ نشین و نوشته‏های هرودت‏9چنین برمی‏آید که در دوره هخامنشیان زندگی کوچ نشینی و کوچ نشینان واقعی بسیار محدود بوده‏10و در این‏ دوره چهار طایف شهرت داشته‏اند که مهمترین آنها«سکارتی»ها بوده‏اند که در جنوب‏ شرقی ایران زندگانی می‏کرده‏اند و سه طایفه دیگر«در اپی تی»ها،«مرده»ها11و«دان»ها می‏باشند که بیشتر در اطراف دریای خزر پراکنده بوده و در جوار جامعهء ایرانی زندگی‏ می‏کردند.12آنها به گله داری مشغول بودند و در سپاه خشیارشاه فقط یک دهم از سواره نظام‏ را تشکیل می‏دادند.13در این زمان هرودت جامعهء ایران را به تصویر می‏کشد و از جامعه‏ای‏ یاد می‏کند که بیشتر افراد آن را یکجا نشین بوده‏اند و بعلاوه به طوایفی مانند«پانتالیان»ها، «دروسیان»ها«گرمنین»ها،اشاره می‏کند14که زمین را شخم می‏زدند و در آن به کشت‏ و زرع می‏پرداختند و نیز به ارتفاعات زاگرس اشاره می‏کند که در آن طوایف نیمه‏ کوچ نشین،در دوره هخامنشیان،شکل می‏گیرند15.با آن‏که در دوره هخامنشیان قلمرو کوچ نشینان از راههای ارتباطی کشور بسیار دور بود امّا بعضی از آنها مانند برای حفاظت از راه‏ها،مانند راهی که پرسپولیس را از طریق دره‏هایی که در جهت طول جغرافیایی کشیده‏ شده بودند و به اکباتان وصل می‏کرد و چندان هم کوهستانی نبود،از سلاطین باج راهداری می‏گرفتند16.

با پژوهش دربارهء زندگی کوچ نشینان ایران چنین استنباط می‏شود که زندگی‏ نیمه کوچ نشینی در ارتفاعات زاگرس در دومین و اولین هزاره تا قبل از میلاد مخصوصا با رسیدن طویف نیمه کوچ نشین به این منطقه که بیشتر پیاده بودند تا سواهر و هنگام کوچ از گاو نر استفاده می‏کردند،شکل گرفته است‏17.سالیان درازی بعد از این تاریخ،یعنی تا قرن‏ هفدهم،این روش حمل‏ونقل در ارتفاعات زاگرس به علّت این‏که در راههای کوهستانی‏ ایران ارابه به راحتی نمی‏توانست حرکت کند معمول بود.هنوز هم در بعضی از مناطق‏ کوهستانی مانند لرستان از گاو نر برای حمل بار استفاده می‏کنند18.حتّی مارکوپولو از فواید و بزرگی گاوهیا نر سفید رنگ که بین کرمان و هرمز بار حمل می‏کردند تعریف کرده‏ است‏19.این نوع کوچهای دسته جمعی که امروز هم در بین نیمه کوچ نشینان درّه‏های‏ زاگرس معمولی می‏باشد،بدون‏شک از نیاکان کرد و لر در منطقه به یادگار مانده است.در این زمان یعنی در هزاره دوّم و اوّل قبل از میلاد که زندگی کوچ نشینی از زندگی در روستاهای عهد نئولتیک و برنز،در ایران،بی ثبات تر بوده،قابل مقایسه با کنفدراسیون بزرگ‏ عشایری امروز که که نشان‏دهنده توسعهء تدریجی زندگی کوچ نشینی در ایران است نمی‏باشد و تأثیر و نفوذ آن در صحاری بزرگ و در نواحی خشک جنبو شرقی زاگرس خیلی بیشتر از نواحی کوهستانی بوده است.

ب:پیشرفت و توسعه زندگی کوچ نشینی در قورن وسطی و نتایج آن.

در دوران قرون وسطی،هجوم عظیم چادر نشینان با هجوم طوایف عرب به ایران آغاز شد.اغلب مهاجرین عرب در سواحل خلیج‏فارس،که هم آب و هوای گرمسیری داشت و هم زمین صاف و مسطح بود و شترهای جمّاز آنها به سهولت می‏توانستند در سواحل به هر سو حرکت کنند20،ساکن شدند.بعد از هجوم اعراب محلات«ترک»ها و«مغول»ها که محل‏ اولیه زندگی آنها استپهای سرد آسیای مرکزی بود شروع شد.این حملات چه به صورت

مستقیم و چه به صورت غیرمستقیم بر مراکز روستایی اثر گذاشت و چهره سکونتگاههای‏ روستایی را تغییر داد.جغرافیدانان عرب قرون وسطی با نوشته‏های خود به ما کمک می‏کنند تا این تغییرات را بهتر دنبال کنیم.استخری،بان حوقل از نویسندگان عرب در قرن دهم‏ میلادی در نوشته‏های خود بیشتر از کردها و احشام آنها صحبت می‏کنند و از آنها به‏عنوان‏ اصلیترین ایل در ایران نام می‏برند.استخری می‏نویسد:«طوایف کرد بین ارتفاعات و حواشی کوههای آذربایجان کوچ نشینی منظمی دارند،حتی فاتحین اولیه عرب نیز نتوانستند مانع کوچ آنها شوند،و برای به دست آوردند مرتع ییلاق و قشلاق می‏کنندت ولی در مسافتهای‏ طولانی کوچ نمی‏کنند21».اگر تمام نوشته‏های استخری درباره کردها بعد از حمله اعراب در ارتفاعات زاگرس پیدا شده است.حتی در این زمان نیز کردها به زندگی کوچ نشینی‏ چندان رغبتی نشان نمی‏دادند زیرا در این زمان آنها شهر«کوندری جا»نزدیک اسنو را بنا نهاده بودند.ابن حوقل برخلاف استخری بیشتر در منطقه گرمسیر تحقیق کرده است‏22.او درباره عشایر فارس می‏نویسد:«عشایر فارس نیمه یک جا نشین هستند و در چهار ناحیه‏ مشخّص ساکنندو در اطراف سکونت گاههای خود کوچ می‏کنند23.تنها ناحیه‏ای که در فارس کوچ نشینی کامل در آن متداول است ناحیه«بازان جان»24است که در شمال‏ غربی شیراز قرار دارد.»همچنین وی درباره عشایر کوفس‏25می‏نویسد:«عشایر کوفس در اراضی وسیعی که از هرمز تا مکران ادامه دارد،به صورت پراکنده،زندگی می‏کنند.» ارقامی که استخری و ابن حوقل در تمام نوشته‏های خود درباره جمعیت کوچ نشین ایران ارائه‏ می‏کنند خیلی بهتر از ارقام موجود امروز می‏باشد.

نویسندگان بعدی تصاویر مختلفی درباره زندگی ایلات و دگرگونی سکونتگاههای باقی‏ گذاشته‏اند.این نویسندگان«ترکمن»ها را که در این زمان اراضی وسیعی را متصرف شده‏ بودند به‏عنوان ایل واقعی معرفی می‏کنند و برای این تغییر و تحول،دگرگونی که در چهره شهر «مغان»در جنوب رودخانه ارس اتفّاق افتاده است را ذکر می‏کنند.ابن آل فقیه‏26و استخری «مغان»را به‏عنوان یک شهر کوچک می‏شناسند در همان زمان مقدسی‏27از شهر مغان و از اهمیّت آن با آب‏وتاب نقل می‏کند در حالی که در زمان یاقوت،«ترکمن»ها دشت مغان را تصرف کرده امّا شهر را به حال خود رها می‏کنند.در زمان قزوینی‏28تاتارها به شهر مغان‏ حمله می‏کنند و«ترکمن»ها را بیرون می‏رانند.در این زمان«مغان»به صورت قشلاق‏ «مغول»ها در می‏آید و شهر«مغان»نابود می‏شود29.بدین ترتیب تغییرات فیزکی که در شهر«مغان»حاصل می‏شود اثرات«کوچ زدگی»را در ایران بخوبی نشان می‏دهد امّا نتایج غیرمستقیم این حملات نیز کم‏اهمیت نیستند زیر در اثر حملات سلجوقیان به ایران، ایلات بلوچ ظهور کرده و سرزمینی که بعدها بلوچستان نامیده شد محل استثرار بلوچهای‏ کوچ نشین شد.تحقیقاتی که در سالهای اخیر دربارهء زبان و گویش«بلوچ»ها به عمل آمده‏ این فرضیه را بخوبی تقویت می‏کند که«بلوچ»ها از نواحی شمالی کویر بزرگ به بلوچستان‏ آمده‏اند.30جغرافیدانان عرب در قرون یازدهم و دوازدهم درباره«بلوچ»ها می‏نویسند:«در کرمان به وسیله فاتحین سلجوق و مغول به سیستان و مکران در منتهی الیه جنوبشرقی ایران‏ پناه بردند31و در آن‏جا با مردم«در اویدین‏32»زبان که از زمانهای بسیار قدیم در آن جا ساکن بودند مخلوط شدند.در طول تاریخ ایران هیچ حمله‏ای مانند حمله مغول اثرات منفی به‏ یادگار نگذاشته است.زیرا در اثر این حمله در بیشتر نواحی ایران روستاییان موطن خود را ترک گفتند و کوچ نشین شدند.مارکوپولو که تاریخ مسافرت وی مقارن این ایام بود در این‏ مورد اسناد و مدارک پر ارزشی ارائه می‏دهد.وی در این اسناد نشان می‏دهد چگونه‏ روستاهای کوهستانی جنوب کرمان در اثر این حملات تخلیه شده‏اند33در لرستان یک سند با اهمیّت تحت عنوان«فرار به کوهستان‏ها»چگونگی مهاجرت روستاییان را شرح‏ می‏دهد.حتی در سالهای اولیه قرن بیستم نیز در اثر حمله«بلوچ»ها آبادیهای«نی»34و «دی سالم»35در صحرای لوت به کلّی ویران شدند.همچنین سیاست جابجایی ایلات و

عشایر که توسط بعضی از سلاطین ایران از جمله نادرشاه افشار و پادشاهان اولیه قاجاریه‏ مرحله عمل گذاشته شد دروه هرج و مرج و بی ثباتی را در کشور طولانتیتر کرد.طی قرون‏ وسطی بعضی اقوام کوچ نشین«تاتار»بخشهای جنوبی و غربی ارتفاعات دماوند را که از مراکز عمدهء کشت وزرع بود،تصرف کردند.در سال 1404 کلاویخو،سفیر امپراطوری‏ اسپانیا در دربار تیمور در همین ناحیه به ملاقات شاهزاده‏ای تیموری که بر سه هزار چادر حکومت داشت،شتافت.36بدنی ترتیب در جنوب دشت کوه البرز و در دامنه‏های شمالی و شرقی دماوند،گروههای کوچکی از مردم یکجا نشین مانند جزایری در میان امواج‏ کوچ نشینان،در میان اراضی کشاورزی که اساس زندگی آنها را تشکیل می‏دادند باقی‏ ماندند و به حیات خود ادامه دادند.از آن جمله روستای حاکم‏نشین«لاریجان»در ارتفاعات البرز،که مشرف بر جاده اصلی هراز به تهران است را می‏توان نام برد.این روستا تا اواسط قرن نوزدهم حاکمیت مستقل خود را در برابر حکومت تهران حفظ کرد.بنابراین‏ جای تعجب نیست که کلمات ترکی ییلاق و قشلاق بدون کوچکترین تغییری وارد زبان‏ ترکی شده‏اند.

تنهایک ناحیه بسیار مهم در ایران یعنی سواحل دریای خزر«استانهای گیلان و مازندران»در بین استپهای دشت مغن در مغرب که محل قشلاق طوایف کوچ نشین‏ آذربایجان بود و استپهای گراگان در مشرق که محل قشلاق«ترکمن»ها بود از حملات و تجاوز کوچ نشینها مصون ماند.استانهای گیلان و مازندران که از جنگلهای سرسبز و متراکم‏ پوشیده شده و در زمان حکومت شاه عباس صفوی و محمد شاه قاجار جمعیت پراکنده‏ای‏ داشتند در اثر تصرف و اشغال و نفوذ دائمی انسان دارای جمعیت بسیار زیاد و متراکمی‏ شده‏اند.

سیاست اسکان ایلات:

در اثر حملات و صدمات وارده از سوی«کوچ نشین»ها،زندگی یکجا نشینی به جز گدنه‏های دریای خزر،در بیشتر نقاط ایران رو به ضعف گذاشت ولی از همان آغاز بهبودی‏ آن اگرچه کند بود شروع گردید37.مثلا«جورمائی»در منطقه گرمسیری لار«کوربال»که

قبل از قرن سیزدهم میلادی به یک مرکز مغول نشین تبدیل شده بود از ابتدای این قرن در اثر عواملی چون افزایش جمعیت،سالم بودن محیط طبیعی و محدود بودن مراتع و فشاری که از این طریق بر قلمرو آن وارد می‏شد جاذب جمعیت یکجا نشین شد.بدین ترتیب اضافه‏ جمعیت ایلات به علّت نداشت دام و مرتع و اشباع مراتع از دام،از محل اصلی خود رانده‏ می‏شده و به آسانی جذب جمعیت یکجا نشین می‏شدند38.علاوه بر آن تنظیم تقویم‏ بسیار دقیق برای کوچ،مدت زمان چرا،مسألهء مرتع داری،مالکیت مراتع،مخالفت‏ روستاییان در واگذار کردن اراضی مرتعی به جمعیت کوچ رو،توسعه قدرت حکومت مرکزی‏ حمایت همه‏جانبه حکومت مرکزی از روستاییان که منابع عمده درآمد مالیاتی کشور بودند، مسایل و مشکلات گوناگون برای جمعیت کوچ نشین ایران فراهم آورد.39در اثر این عوامل‏ و لزوم مقابله کوچ نشینان با آنها و همکاری درون گروهی در بین آنها بیش از پیش افزایش‏ یافت و با گذشت زمان کنفدارسیونهای بزرگ ایلی در ارتفاعات زاگرس به نحوی شکل‏ گرفت که از ویژگیهای خاص ناحیه شد.ایل قشقایی در سال 1415 میلادی در قسمت‏ها و بخش‏های تابستانی جنوب غربی اصفهان موجودیت خود را اعلام داشت ولی توسعه اصلی‏ کنفدراسیون از قرن هفدهم آغاز شد.کنفدراسیون بختیاری در قرن هفدهم‏40تشکیل شد. خانوادهءاقوام که از تجّار معروف شیراز بودند در اواخر قرن نوزدهم برای جلوگیری از توسعه‏ نفوذ ایل قشقایی و حمایت از کاروانهای تجارتی،ایلات خمسهء فارس را تشکیل دادند. تمام کنفدراسیونهای بزرگ ایل در اصل کوچ نشین باقی ماندند امّا در همین زمان اضافه‏ جمعیت آنها که تحت فرمان مستقیم رییس ایل بودند مسکن دایمی خود را در فضای قلمرو ایل بنا نهادند.

در قرن بیستم فصل جدیدی در زندگی کوچ نشینی در ایران باز شد زیرا در قرن‏ افزایش جمعیت در جوامع یکجا نشین مسیر حرکتها و جابجاییهای طولانی و وسیع ایلات را محدود کرد و نظام جدیدی در مورد مراتع تدوین شد.برابر تقویم،زمانی که ایل مرتعی را ترک می‏گفت روستاییان با عجله جای آنها را به تصرف در می‏آوردند.در این قرن حکومت‏ مرکزی تصمیم گرفت که به زور عشایر کوچ نشین را اسکان دهد.سیاحانی که موفق شده‏اند

در سال 1390 از ارتفاعات زاگرس دین کنند نقل می‏کنند که چگونه جلوی چشم آنها چادرهای ایلی را از جای کنده و به جای‏41آنها کلبه‏های گلی درست می‏کردند و جمعیت‏ کوچ او را در سردسیر و گرمسیر و بعضا در قشلاق در ارتفاع 1800متری از سطح دریا به‏ اجبار در این کلبه‏ها سکونت می‏دادند.بارث در کتاب خود در ایل باصری می‏نویسد:در اثر این شرایط ظالمانه بعضا تلفات سنگین دامی در سردسیر و گرمسیر تا حدود هفتاد درصد می‏رسید.در این زمان ایلات لرستان،بختیاری،بور احمد،کهکیلویه فارس،بلوچستان، آذربایجان،خراسان،خوزستان تحت فشار قرار گرفتند.سیاست عشایری چون غلط اجراشد عشایر دچار فقر و مسکنت شدند42و از عده آنها کاسته شد.بدین جهت اولین برنامه اسکان‏ ایلات با شکست روبرو شد.و در نتیجه صدها خانوار در مناطق دوردست پراکنده شدند. به دنبال تبعید سردودمان پهلوی و ضعیف شدن حکومت مرکزی دوباره فدراسیونهای ایلی‏ موقعیت گذشته خود را باز یافتند و تا اندازه‏ای آزاد شدند.دمین حکومت برای اسکان ایلات‏ در سال 1957 آغاز شد.این برنامه نیز از نظر طرح و روش برنامه‏ریزی چندان تفاوتی با برنامه قبلی نداشت.در این برنامه نیز دولت تلاش کرد سیاستهای اسکان را در کشور عملی‏ سازد امّا باز هم دولت به هدفهای خود نرسید.زیرا اصلاحات ارضی و ملّی کردن جنگلها و مراتع،لطمه بزرگی به کوچ نشینها وارد آورد.با این اقدام بسیاری از سرزمینها و مراتع مورد استفاده ایلات به تصرف دولت درآمد.کمبود مراتع از یک سو و افزایش جمعیت‏ کوچ نشینان از سوی دیگر،آنها را موقعیت دشواری قرار داد به‏طوری که بسیار از آنها ناگزیر به ترک شیوهء زندگی سنتی خود شدند.که البتّه تأثیر منفی آن در اقتصاد کشور نیز ظاهر شد.خوانین و کلانتران قدرت خود را که ناشی از مالکیت بر زمین و مراتع بود برای‏ همیشه از دست دادند.

انواع سکونتگاههای روستایی

به علّت کمبود اطلاعات آماری،هر نوع طبقه‏بندی دربارهء انواع مختلف سکونتگاههای‏

روستایی در ایران باید با دقت تمام و صرفا براساس پیدایش و تکوین آنها صورت پذیرد. علاوه بر این لازم است انواع مختلف آنها در دوره‏های گوناگون شناخته شده و ویژگیهای‏ خاص آنها نیز مطالعه شود.

الف:سکونتگاههای روستایی قدیمی:

سکونتگاههای روستایی قدیمی هم در دوران توسعهء کوچ نشینی و هم در قرون وسطی و دوران معاصر موجودیت خود را حفظ کرده‏اند.متأسفانه از این‏گونه سکونتگاهها نمی‏توان‏ شرح کاملی ارائه کرده و چگونگی تکوین آنها را به تصویر کشید.البته این مشکل موقعی‏ حل می‏شود که انسان بتواند روشهای مختلف بهره‏برداری و برداشت از زمین را تجزیه و تحلیل کرده و به نتایج کاملا منطقی برسد.بنابراین تا آن جایی که‏ امکان پذیر است اطلاعات مختصری در مورد پراکندگی این نوع سکونتگاهها داده‏ می‏شود.43

تعداد معینی از واحه‏های بزرگ مانند اصفهان،یزد،کرمان،و سایر واحه‏های حاشیه‏ کویر به علّت وسعت و قدرت دفاعی تسلّط بر جاده‏ها در موقع حملات اقوام مختلف‏ مخصوصا«ترک»ها و«مغول»ها از انهدام کامل مصون مانده‏اند.متأسفانه هنوز در مورد ساختمان داخلی این سکونتگاهها و روابط آنها با زمنی زیر کشت مطالعات کافی انجام‏ نگرفته است.بعلاوه این نوع واحه‏ها از شهرها«شهرهایی که حرفه اصلی مردم آنه غالبا کشاورزی بوه و شهرها دارای برج و بارو بودند»و روستاهای متراکم و بزرگ به وجود آمده‏ دراطراف منابع آب،تشکیل یافته‏اند.منابع آب ماند«چشمه،قنات،و غیره»هسته اصلی‏ روستا را تشکیل می‏دهند و عواملی چون مسایل دفاعی در شکل‏گیری روستاها چندان‏ نقشی ندارند.44مطابق قانون عمومی مقر اصلی روستا بر روی دامنه شیب‏دار و سنگی که‏ از ساحل درّه آغاز می‏شود قرار دارد.این نوع شیبها نسبه مسطح هستند و خانه‏ها بر روی آنها ساخته‏شده‏اند و به وسیله دیوارهای کم ارتفاع سنگی و یا نرده و یا حصار از هم جدا می‏شوند.در نواحی آتشفشانی دماوند بعضی از روستاهای قدیمی بر روی«توف»های

آتشفشانی در بالای دره عمیق هراز قرار گرفته‏اند45.در این گون هروستاها غالبا بخش مرکزی‏ روستا که به منابع آب مانند چشمه و قنات نزدیکتر است به کشت یونجه و غلات اختصاص‏ داده شده است.این قبیل اراضی را اوّل شخم زده سپس ضمن صاف کردن سنگهای آن را جمع‏آوری کرده و به‏طور منظم به آن کود می‏دهند.اگر از بخش مرکزی روستا کمی دور شویم شکل مزارع تغیر کرده‏46و به شکل مستطیل در می‏آیند و فقط با آب باران مشروب‏ شده و به آیش گذاشته می‏شوند.و فقط زمانی که دامها بر روی آنها حرکت می‏کنند در حقیقت به آنها کود داده می‏شود.در این اراضی،در اطراف درّه‏های کوهستانی که فاصله‏ چندان زیادی با روستا ندارند.سر پناههایی ابتدایی و یا آغلهای سنگی،در مراتع‏ «قشلاق»،درست می‏کنند که در داخل آنها گله‏های کوچک دره‏های اولیه فصل سرما و قبل از آن‏که دامها به اصطبلهای دیامی در داخل روستا برده شوند،نگهداری می‏شوند در مراتع تابستانی«ییلاق»که کمی دورتر قرار دارند و تصادفا به وسیلهء مزارع احاطه شده‏اند، سرپناههایی تابستانی،از سنگ،درست می‏کنند و سقف آنها را با شاخ و برگ می‏پوشانند. در نواحی که درخت کمیاب است سر پناههایی از سیاه چادر«که تقلید از عشایر است»نصب می‏کنند.معمولا سرپناههای تابستانی در فصل زمستان‏ بلا استفاده‏اند.

بافت سکونتگاههای قدیمی کوهستانی به هم ریخته و نامنظم است.امّا بعضا وضع‏ توپوگرافی زمین شکل منظمی به آنها می‏بخشد.بدین ترتیب که روستا به چند بخش تقسیم‏ می‏شود به‏عنوان مثال می‏توان از روستاهایی نام برد که بر روی چند تپه قرار گرفته‏اند. چشم‏انداز روستا باز تر از روستاهای واحه‏ای است و اغلب مساکن به شکل مربع و گلی‏اند. در نواحی که درسترسی به درخت تبریزی یا بید آسانتر است پشت بامها مسطحاست در حالی که در بیشتر نواحی صحرایی پشت بامها گنبدی شکل است.معمولا مساکن پنجره‏ ندارند.امّا به علّت نگهداری دامها در فصل زمستان،منضمات خانه از قبیل حیاط،انبار، اصطبل نسبه وسیعترند.مسکن ترکیبی است از قسمتهای مختلف و به صورت مرکب است. غالبا اصطبل زیر اطاق نشیمن قرار دارد زیرا در این حالت هم مقداری از حرارت اصطبل به‏

اطاق نشیمن منتقل می‏شود و هم امنّیت اصطبل بیشتر می‏شود.در نواحی که زمین از سنگهای نرم ساخته‏شده به‏عنوان مثال در ارتفاعات سهند که زمنی ار توفهای آتشفشانی و از سنگهای نرم پوشیده شده است چشم‏انداز مساکن به شکل کندوی زنبور عسل است.در سالهای اخیر به علّت رکود شیوهء اصطبل‏سازی در زیر اطاق نشیمن،در اثر افزایش‏ جمعیت و افزایش دام و نیز ترس از تلفات دامها،روستاییان مجبور شده‏اند غارهایی در دامنه‏ کوههای نزدیک روستا برای نگهداری دامهای کوچک تعبیه کنند که همین عمل سبب‏ شده تا تبپ جدیدی از روستا به وجود آید.در بعضی نواحی این شیوه بسیر قدیم است. بدین معنی که وجود یک لایه چین خورده در نزدیک روستا این امکان را به وجود می‏آورد که اصطبل در آن‏جا ساخته شود.در این روستاها دامهای کوچک در فصل زمستان،در طول‏ روزهایی که هوا مناسب است برای چرا از اصطبل به بیرون آورده می‏شوند.امّا دامهای‏ بزرگ هرگز دورتر از محل سکونت صاحبانشان نگهداری نمی‏شوند.بدین ترتیب صاحب دام‏ مجبور می‏شود اطاق نشیمن خود را بر روی اصطبل درست کند.از این نوع مساکن دو طبقه‏ در روستاهای فلات مرکزی ایران بندرت یافت می‏شود.زیرا در روستاهای قدیمی فلات‏ مرکزی اغلب مساکن یک طبقه هستند.امروزه ساخت خانه‏های دو طبقه در این قبیل‏ روستاها در اثر بالا رفتن درآمد و سطح زندگی و خواست روستاییان است و نه مقتضیات‏ دامداری.بدین صورت که طبقه اوّل را برای سکونت در فصل زمستان و طبقه دوم را برای‏ اقامت در تابستان اختصاص می‏دهند در حالیکه در گذشته اطاقهای تابستانی و زمستانی‏ در طبقه هم کف بودند و تنها ممیز اطاقهای تابستانی و زمستانی محفوظ بودن آنها از سرما و گرما بود.

ب:سکونتگاههای روستایی در سواحل دریای خزر با ریزشهای جوی زیاد:

یکجانشینی از قدیم الایام در گیلان و مازندران و در قسمت مغرب گرگان مرسوم بوده‏ است امّا تاریخ بهره‏برداری و نوع بهره‏برداری از زمین و شرایط محیط طبعی و ویژگیهای‏ خاص این نواحی آن را از فلات مرکزی ایران متفاوت و سکونتگاههای آن ار متمایز و در گروه خاصی قرار داده است.

یکی از ویژگیهای این ناحیه،عمومیت داشتن دو دسته از روستاها یعنی روستاهای‏ پراکنده با بافت نا منظم و روستاهای متمرکز است.روستاهای پراکنده به شکل ستارگان

کوچکی هستند که از چند خانهء جدا امّا نزدیک به هم تشکیل شده‏اند.47به‏عنوان مثال‏ روستای قاسم‏آباد در ناحیهء«رانی کوه»در گیلان شرقی که طول اراضی آن چندین کیلومتر است و در کنار کوه بر روی میوه یک جلگهء رسوبی که به وسیلهء سیلابها بردیه شده در میان‏ باغات میوه و مزارع برنج قرار گرفته است.در حالی که در روستاهای متمرکز مساکن بر روی تپه‏های کم ارتفاع به هم فشرده شده‏اند و اراضی کشاورزی کاملا از آنها جدا هستند و روستا مانند جزیره‏ای د روسط مزارع کشاورزی استقرار یافته است.در داخل روستاها میدان قدیمی روستا در وسط مساکن و باغات قرار گرفته است.روزها دامها در آن جمع‏ کرده و از طریق راهی که از کنار مزارع برنج می‏گذرد به طرف مراتع هدایت می‏کنند.و بعضا نیز دامها را شبها در میدان نگه می‏دارند زیرا دامها بسختی می‏توانند از میدان فرار کنند.به‏ عنوان مثال می‏توان از روستای«کلارجان»در مغرب چالوس نام برد.روستاهای پراکنده‏ بیشتر در ساحل قرار دارند.هنوز دلایل کافی برای توسعه آنها نمی‏توان ارائه داد.نتایجی که‏ از این پراکندگی حاصل شده است این است که اراضی کشاورزی در طول یک دوره‏ متمادی زیر کشت رفته‏اند.در آغاز این روستاها به علّت مشکلات مربوط به آمده کردن زمین‏ روز بروز بر تعداد مساکن افزوده شد و تراکم مساکن بیشتر شده و وسعت روتاها افزایش‏ یافت.از طرف دیگر چون اراضی کشاورزی در زمانهای مختلف به زیر کشت رفته‏اند لذا نحوه مالکیت و زمین داری حتی در داخل یک روستا یکنواخت نیست.در قاسم‏آباد خانه‏های قدیمی به مالکین بزرگ تعلق دارند،در حالی که خانه‏های جدید مخصوصا آنهایی‏ که از اواسط قرن گذشته به وسیلهء مهاجرین و پناهندگان قفقازی احداث شده‏اند به مالکین‏ خصوصی تعلق دارند.همچنین تیپ و نوع خانه‏ها در این روستا با آنچه که در روستاهای‏ قدیمی فلات وجود دارد متفاوت است.

مصالح اوّلیه از جنگلها انبوه اطراف تهیّه می‏شود و ساختمان مسکن در برابر بارانهای‏ سنگین ناحیه مقاومتر است.پشت بامها شیب تندی دارد و غالبا با ساقهء برنج و یا توفال‏ پوشیده شده‏اند.در شهرها،به‏عنوان مثال در شهر رشت،پشت بامها شیب کمتری و از سفال‏ و یا کرومیت تشکیل شده‏اند و یا در ساختمان مصالح کارخانه‏ای از قبیل سیمان و آهک و (47)-پژوهشهای جغرافیایی،شماره 25،سال بیست و یکم،شهریور 1386،صفحه 50،دانشگاه تهران،موسسه جغرافیا.

گچ و چوب استفاده شده است که عموما چوب عنصر غالب در ساختمان است.معمولا مساکن به علّت مرطوب بودن زمین و پایه‏های چوبی دو طبقه‏اند و نمای بیرونی مسکن‏ براحتی قابل رویت است.

امروزه در ناحیه دریای خزر نمونه‏هایی وجود دارد که هریک از آنها نشان دهنده‏ تکامل مساکن در ناحیه می‏باشند48ساده‏ترین نوع آنها،مساکن یک طبقه است که از مصالح سبک و ارزان قیمت ساخته‏شده است.نوع پیشرفته آن مساکنی هتنسد که از بیم‏های قوی ساخته‏شده‏اند و آب باران در این‏گونه مساکن براحتی به وسیله ناودانهای‏ اطراف به پایین ساختمان انتقال می‏یابد.در مرحله سوم بیم‏ها به پایه‏های چوبی محکم‏ تبدیل شده‏اند.بالاخره در شکل تکامل یافته‏تر،مساکن سادهء اولیه به مساکن دو طبقه‏ای‏ تبدیل می‏شوند که طبقه دوم معمولا به صورت سالنی نسبه وسیعی است که در فصل تابستان‏ از هوای مطبوعی برخوردار است.

امّا بالاتر از همه در سواحل دریای خزر،مسکن قسمتهای مختلف از قبیل حیاط و ساختمان تقسیم می‏شود.در کنار ساختمان اصلی،ساختمان دیگری وجود دارد که‏ بر روی پایه‏های چوبی قرار گرفته و کف آنرا،چوب مفروش می‏سازند و سقفش را با کاه و برگ و پوشال می‏پوشانند و اطرافش را با حصیر محدود می‏کنند.در کنار آن نردبانی که از آن‏ به جای پلکان استفاده می‏کنند قرار می‏دهند.شبها برای حفظ امنیت ساختمان نردبان را در داخل اطاقی می‏گذارند.این خانه تابستانی را در اصطلاح محلی تالار می‏گویند.انبار مسکن‏ که غالبا در آن شلتوک نگهداری می‏شود در مقابل ساختمان اصلی ساخته می‏شود.علاوه بر آنها محّل ویژه‏ای برای پرورش کرم ابریشم تعبیه می‏کنند.قفس مرغان خانگی از چوب‏ ساخته می‏شود و از دید پرندگان شکاری پنهان است.

روستاهای متمرکز تنها در مناطق کوهستانی جنگلی خزر و در جلگه‏های باریک‏ دامنه‏های البرز متمرکز می‏شوند همچنین خانه‏های انفرادی نیز در این نواحی بسیار فشرده‏ هستند.سبک خانه‏ها متأثر از سبک خانه‏های ساحلی و فلاتی است ولی به علّت استفاده‏ زیاد از الوار،خانه‏ها تیپ خزری پیدا کرده‏اند.در این نواحی نیز احداث ساختمانهای‏ دو طبقه در حال توسعه است اما تغییرات اساسی به جز اطاقی برای دستگاه بافندگی در آنها مشاهده نمی‏شود.

ج:سکونتگاههای قلعه‏ای:

سکونتگاههای باز و پراکنده تقریبا نشان دهندهء امنّیت کوهستان‏ها و یا عدم نفوذ و دست اندازی کوچ نشینان هستند.امّا در جلگه‏ها و در فلات داخلی به علت این‏که روستاها مرتبا مورد تاخت‏وتاز و حملات کوچ نشینان بوده‏اند لذا شکل قلعه را به خود گرفته‏اند. ان گونه روستاها با دیوارهای بلند،با برجهایی که در گوشه‏ها و یک دروازه بزرگ ورودی با برج نگهبانی،طرح مستطیلی دارند.معمولا ترکیبات داخل قلعه عبارت است از یک خیابان‏ مرکزی که از دروازهء قلعه شروع می‏شود و از کنار خانه‏های داخل آن عبور می‏کند.هر خانه‏ دارای حیاط کوچکی است که برای استفاده اهل خانه و نگهداری دامها تعبیه شده است. مساکن داخل قلعه به هم متصلند و رو به جبهه داخلی دیوار دفاعی ساخته‏شده‏اند.تنّوع در شکل ظاهری قلعه‏ها موجب شده است که«روزنفلد»معتقد شود49که وجود قلعه قبل از این‏ که ناشی از ضرورت انطباق با محیط جغرافیایی خاص و یا نتیجه شدت گرفتن ناامنی‏ باشد،متاثّر از سبک معماری بخصوصی است که می‏تواند با مقتضیاتی سخت متفاوت‏ منطبق شود.در این مورد با یکی از جنبه‏های قدیم تمدّن ایران در فلات و بخش پست‏ آسیای مرکزی روبرو هستیم.احتمال می‏رود که منشأ این قبیل معماری به ابنیه‏ای برسد که به صورت مساکنی بوده‏اند یک پارچه،مرکب از حجرات و اطاقهای بسیار و بدون ارتباط داخلی باهم.50

از آن گونه که هر سفلد51در توصیف عصر نو سنگی در پرسپولیس و تولستوف‏52در بیان‏ وضع خوارزم،که مربوط به هزاره اول قبل از میلاد است،اشاراتی دارند.شکل روستاهای‏ قلعه‏ای که بهترین نمونه آن را در روستای«طالخونچه»نزدیک شهر مبارکه در استان‏ اصفهان مشاهده می‏کنیم دقیقا نشان‏دهنده این است که از این نوع معماری اقتباس شده‏ است.این قبیل مساکن در نیمه اوّل و آغاز نیمه دوم از هزاره اوّل در قرون پنجم و ششم قبل‏

از میلاد بلافاصله پس از غلبه«کوشان»ها در«فرغانه»پدید آمدند ول یدر قره قوم این شیوه‏ معماری براصر توسعه نفوذ تمدن ایرانی در دوران هخامنشی رواج گرفته است.عناصری از این‏ سبک معماری را هم‏اکنون در استخوان بندی مساکن شهری ایران می‏توان بازیافت که به‏ صورت دیواره‏های بلند و محوطه‏های داخلی،که بر آن جلو خانی با درهای متعدّد مشرف‏ است،خود را نشان می‏دهند.این نوع بناها از لحاظ ارزش دفاعی اهمیّتی ندارند زیرا ضخامت دیوارها معمولا ناچیز است و موقعیّت کنونی آنها در عمق درّه‏ها،در حالی که‏ ارتفاعات بسیاری بو آنها مشرف هستند،بسیار نامساعد جلوه می‏کند باتوجه به این‏که‏ کاریزها معمولا بسیار دورتر از حصار قلعه‏ها قرار گرفته‏اند فقدان آب در بسیاری موارد مقاومت در برابر یک محاصره طولانی را غیر معدور می‏سازد.خصوصیات معماری قلعه‏ای و قدیمی بودن روستاهای قلعه‏ای و عمومیّت داشتن آن در تمام ایران«روزنفلد»رابه این‏ نتیجه نزدیکتر کرده است که معماری قلعه‏ای نتیجه مقتضیات یک زمان خاص سخت نبوده‏ بلکه این نوع معماری زاییدهء فرهنگ جامعهء ایرانی است که منشأ آن جامعه«کلن»بوده‏ است.

نه تنها این روستاها نشان‏دهنده یک سبک خاص ساختمانی و اجتماعی هستند، بلکه در تمام مساکن روستایی نیز این نقشه ساختمانی پیاده شده است.روستاهای قلعه‏ای‏ در نقاط مختلف کشور در فارس،در اطراف اصفهان،تهران،خوزستان در شمال غربی‏ کشور و در سیستان مشاهده می‏شوند.تعداد این نوع روستاها در خراسان بیشتر است.53غالبا این نوع روستها در جلگه‏ها و در سرزمینهایی که برای یورش و حملات مناسبند ساخته‏ شده‏اند.البته در این جلگه‏ها بعضا روستاهایی یافت می‏شوند که به علّت وسعت و جمعیت‏ زیاد،در برابر حملات و راهزنان به داشتن دیوار دفاعی نیازی نداشته‏اند.باوجود این‏که‏ روستاهای قلعه‏ای بسختی می‏توانند در برابر حملات و محاصره غارتگران مقاومت کنند امّا باز هم نمی‏توان منکر ارزشهای دفاعی این قبیل روستاها شده و آن را تنها یک پدیده و فنومن ایرانی به حساب آورد.

بدون‏شک افزایش امنیت داخلی میزان جمعیت دیر یا زود به حیات این نوع‏

روستاها در ایران خاتمه خواهد داد افزایش جمعیت در روستاها سبب شده که مساکن جدید بیرون از قلعه ساخته شوند و در حقیقت این مساکن از فضای عمومی تخطی کرده‏اند. مساکن جدید دارای دیوار همگانی دفاعی نیستند به عبارت دیگر امروز قلعه هیچ نقشی در توسعه روستا ندارد زیرا کشور از امنیت اجتماعی زیادی برخوردار است.

د:سکونتگاههای روستایی با سنتهای کوچ نشینی:

روستاهایی که در سالهای اخیز توسط کوچ نشینان ساخته‏شده‏اند با روستاهایی که در گذشته توسط کشاورزان به وجود آمده‏اند،تفاوت دارند.در وهله اوّل مقر این روستاها بندرت به علّت استفاده و دسترسی به منابع آب و آبیاری تعیین شده است و غالبا این‏ روستاها در میان اراضی که با آب باران مشروب می‏شوند و زراعت دیمی در آنها امکان پذیر است و یا دارای مراتع حاصل خیز و پربار هستند،استقرار یافته‏اند.در حالی که‏ روستاهای معمولی مستقیما در جلگه‏های حاصل خیزب و یا در کنار دره‏های کوهستانی و یا بر روی ایوانهای آَّرفیت که غالبا به وسیلله قنات مشروب می‏شوند قرار گرفته‏اند.مثلا گمیشان‏ در گرگان که از استپهای خاک رس تشکیل یافته و در گذشته جزو مراتع تابستانی بود و ترکمن‏ها در سال 1330 شمسی مساکن خود را بر روی آن بنا نهادند،از این جمله است.

ساختمان این قبیل روستاها ژئومتریک است و یا حداقل شکل منظم و مرکزیت‏ طرح ریزی شده‏ای دارد.فواصل خانه‏ها از یکدیگر نسبه مناسب و بازتر از سکونتگاههای‏ قدیمی است.سکونتگاههای قدیمی بودن آن‏که توسعه پیدا کنند رشد می‏یافتند زیرا در آن‏ زمان رسم بر این بود که مساکن جدید را در محدوده روستا می‏ساختند.بعلاوه فقدان درخت‏ و ظاهر عریان از خصوصیات ویژهء روستاهای جدید است.شکل بعضی از مساکن قدیمی‏ همانند«اوبه»در ترکمن یا سیاه چادر در زاگرس و یا«کپر»در بلوچستان است.امّا در حال حاضر مساکن دائمی که در این روستاها ساخته می‏شوند دقیقا شبیه مساکن‏ روستاهای قدیمی است بدین ترتیب که ترکمنهای گمیشان در وسط استپهای لخت و عریان‏ مساکنی دو طبقه از چوب و کاه گل و شن و آهک و سیمان احداث می‏کنند.طرح این‏ خانه‏ها از مساکن مازندان یعنی از نزدیکترین همسایه خود اقتباس کرده‏اند.با مطالعه‏ مورفولوژی روستاها به آسانی می‏توان سکونتگاههای جدید کوچ نشینان را از سکونتگاههای‏ روستا نشینان،که به گذشتهء دور تعلّق دارد،تشخیص داد امّا در مقابل تفاوت بین مساکنی

که متعلق به نیمه کوچ نشینان و کوچ نشینان است چندان قابل تشخیص نیست زیرا نیمه‏ کوچ نشینن که در واقع منشاء کوچ نشینی دارند به علّت مناسب نبودن شرایط طبیعی بندرت‏ دست به کوچهای طولانی می‏زنند لذا تنها شکل فیزیکی روستا و سازمان ناحیه‏ای آن‏ می‏تواند ملاک خوبی برای این تشخیص باشد.در حقیقت واحه«نیک شهر»در بلوچستان‏ از تجمع تعدادی از کلبه‏های مخروطی و یا نیم کره‏ای و یا از کلبه‏هایی که به صورت‏ پراکنده در داخل باغات نخل و یا در حاشیه مزارع غلات قرار دارند تشکیل شده است.54 این واحه از کمترین تجهیزات و امکانات اجتماعی برخوردار است.هر نه کلبه دارای یک‏ مسجد است.مسجد تنها جایی است که نیازهای دینی و اجتماعی جامعه را برطرف می‏کند. میدان عمومی و بازار واقعی برای مرتفع کردن نیازهای مردم و تامین توسعه واحه و خدمات‏ لازم وجود ندارد.سازمان اجتماعی همانند سایر سازمانهای اجتماعی در جواممع یکجانشین‏ در ارتباط با مالکیت زمین است.مساکن گلی مستطیلی شکل با پشت بامهای مسطح در «نیک شهر»بسیار کم است.55

در بشاگرد در مغرب«نیک شهر»بخش اعظم مساکن به صورت کلبه‏های نیم کره‏ای‏ شکل که در اصطلاح محلّی«کپر»نامیده می‏شود،می‏باشد همچنین«لاهار»که از چندین کلبهء متعلق به مردم نیمه کوچ نشین تشکیل شده است.لازم به توضیح است که هر چند«لاهار»یکشهر تشکیل می‏دهند.در این‏جا یک سنت قدیمی از دوران نیمه‏ غار نشینی معمول است و آن انبارهای عمومی است که هسته مرکزی جوامع را تشکیل‏ می دهند.انی انبارهای کالا را در اصطلاح محلی«کات»می‏گویند،کلمه‏ای که با همان‏ خصوصیات در دوره هخامنشیان معمول بوده است.به احتمال زیاد تاریخ پیدایش زندگی‏ نیمه کوچ نشینی در بشاگرد به قبل از قرون وسطی می‏رسد.شواهد دیگری نیز وجود دارد که‏ این نظریه را اثبات می‏کنند.از جمله این‏که امروزه در جامعه بشاگرد سنّتهایی مرسوم است‏ که تاریخ آنها به دوره‏های بسیار دور می‏رسد.بدین ترتیب که شکل مهاجرت آنها متعلق به‏ زندگی نیمه کوچ نشینی گذشته امّا روش کشت و برداشت آنها متعلق به روستاییان‏ یکجا نشین است.این موضوع در بین مردم«پاپی»در لرستان نیز وجود دارد:این مردم نیمه‏ کوچ نشین هنگام کوچ از گاو نر،که استفاده از آن از دوران قرون وسطی که از نیاکانشان

به آنها رسیده،استفاده می‏کنند.و امّا همین مردم به علّت ارتباط با کوچ نشینان در فصل‏ تابستان در ییلاق از سیاه چادر استفاده می‏کنند و در فصل زمستان د رداخل اطاقهای مسقّف‏ بسر می‏برند.

انواع مزارع و چشم‏اندازهای روستایی

چنان‏که ملاحظه شد،تراکم جمعیت در روستاهای ایران،حتی در سواحل دریای‏ خزر جایی که در آن پراکندگی سکونتگاههی نسبت به سایر نواحی ایران بیشتر است،بیشتر می‏باشد.البته معلوم نیست چه مقدار از این تمرکز به نحوه استفاده و بهره‏برداری از زمین‏ مربوط می‏شود.تحقیقات انجام شده در این زمینه هنوز بسیار اندک است.امّا بررسی‏ عکسهای هوایی ناحیه‏ای را نشان می‏دهند که از مزارع بزرگ و منظم دیم پوشیده شده است‏ در حالی که در بیشتر نواحی ایران مزارع بزرگ و نا منظم بجز نواحی که زراعت آبی وجود دارد،غلبه دارد.این منطقه بزرگ از آذربایجان شروع می‏شود و از طریق راه قزوین قسمتی از نواحی غرب کشور بویژه کرمانشاه و اراک را در برمی‏گیرد سپس از طریق اصفهان تا حوضه‏های فارس امتداد می‏یابد.علاوه بر آن از این تیپ اراضی کشاورزی در خراسان و خوزستان نیز یافت می‏شود.این منطقه نه تنها از نظر داشتن سازمانهای بزرگ کشاورزی‏ توسعه یافته است بلکه از مراکز عمدهء تولیدات غلات در کشور نیز به شمار می‏رود.چنین‏ ویژگیهایی نه در واحه‏های پرجمعیت که انواع محصولات کشاورزی را تولید می‏کنند و نه در اراضی تحت نفوذ کوچ نشینان،که در سالهای اخیر به زیر کشت رفته‏اند،دیده نمی‏شود. اراضی واحه‏ای در تصرف مالکیتهای کوچک است در حالی که اراضی واحه‏های عشایری‏ نامنظم،بیشتر زیر کشت غلات است.در این منطقه بزرگ که در آن زراعت دیم معمول‏ است هنوز از روشهای اولیه استفاده می‏شود و مصرف کود بسیار کم است و تناوب زراعتی‏ تقریباوجود ندارد.امّا در نواحی که زراعت متمرکز آبی وجود دارد تناوب کشت رعایت‏ می‏شود.حتی در جلگه زاینده‏رود کشاورزان درباره تناوب کشت باهم مشورت می‏کنند و وحدت نظر دارند.اراضی کشاورزی«کلاردشت»،که در یک ناحیه جلگه‏ای در پای‏ ارتفاعات البرز واقع شده است در هردو سال،یک بار زیر کشت غلات می‏روند.معمولا در

نواحی که تعاون و همیاری در بین کشاورزان بیشتر است تناوب کشت نیز توسعه یافته‏تر است.

سازمانهای تعاونی سنتی از چشم‏اندازهای مهّم روستایی در ایران است.56در تمام‏ روستاهای ایران یک نوع تعاون و همیاری در بیشتر مسایل مربوط به کشاورزی مخصوصا در دامداری وجود دارد.در روستاها گله‏هایی که به نقاط کوهستانی م روند به چوپانهایی‏ سپرده می‏شوند که از طرف صاحبان دامها استخدام شده‏اند و یا دوشیدن شیر دامها در محل‏ واحدی صورت می‏گیرد.در سواحل دریای خزر بجز مزارع برنج و باغات میوه بقیه مزارع‏ محصور یا از هم جدا نشده‏اند.حتی در فاصله کاشت و برداشت اراضی مسطح و یا تراسی‏ شکل اطراف دره‏های کوهستانی که غالبا به کشت غلات اختصاص دارند،در نواحی که‏ درجه حرارت بالاتر و دسترسی به آب آسانتر و فصل رویش طولانیتر است و زمین چندین بار در سال زیر کشت می‏رود اراضی به چرای آزاد دامها اختصاص می‏یابند.بدین ترتیب آزاد بودن مزارع،عمومی بودن مراتع،داشتن چوپان یا چوپانهای واحد،لایروبی دسته جمعی‏ قنوات و انهار،روابط اجتماعی قوی،یک پارچه بودن جامعه روستایی،سابقه تعاون و هم‏ یاری را در بین روستاییان ایران بخوبی نشان می‏دهد.57

مراکز زندگانی شهری

کشور ایران با سابقه طولانی زندگی یکجا نشینی دچار تغییرات و تحولات جمعیّتی‏ گوناگونی شده است و این تغییرات بر جوامع مختلف روستایی تأثیر گذاشته است.مطالعه‏ زندگی یکجا نشینی در ایران به دلیل قدمت،توسعه،بی ثباتی،از اهمیت بیشتری برخوردار است.همین‏طور که در طول زمان زندگی یکجا نشینی در ایران توسعه یافته است در عین حال‏ خیلی از شهرها هم از بین رفته‏اند.به‏طوری که آثار باقیمانده برای مشخص کردن محل و موقعیت آنها کافی نیست و بعضا هیچ‏گونه اثری نیز از آنها باقی نمانده است.این نوع‏ تغییرات را،بیشتر می‏توان در شهرهای بزرگ مشاهده کرد زیرا شهرهای بزرگ در اثر تغییرات قدرت بر حسب اهمیّت موقعیت جغرافیایی خود و نقشی که موقیعت جغرافیایی آنها در حل مسایل تمرکز و استقرار در فلات ایران داشته تنزل و ترّقی کرده‏اند58.مناطق‏ مرکزی و جنوب شرقی ایران،نواحی صحرایی،برای توسعه زندگی شهر نشینی چندان مساعد نیستند نقشه شبکه شهرهای فعلی موقعیت شهرهای ایران را در ارتباط با شرایط طبیعی و مرکز جمیعت بخوبی نشان می‏دهد.بدین معنی در نواحی که مقدار بارندگی و ریزشهای‏ جوی برای کشاورزی و توسعه آن مناسب می‏باشد تراکم شهر و روستا بیشتر است‏59.در مقابل در نواحی مرکزی و شرقی و جنوب شرقی ایران که ریزشهای جوّی برای رشد و نمو گیاهان کافی نیست مراکز شهری و روستایی بسیار اندک است.بدین ترتیب تعدادی از شهرهای ایران بر روی واحه‏های حاصلخیزی که یزد و کرمان را به هم متصل می‏کنند قرار گرفته‏اند و یا تعداد بیشتری از شهرهای مهم ایران مانند شهرهای همدان،اصفهان،در امتداد محوری که فلات مرکزی را به ارتفاعات زاگرس وصل می‏کند قرار گرفته‏اند.همچنین‏ شهرهای زنجان،قزوین،تهران،سمنان،دامغان،در امتداد محوری قرار دارند که شهرهای‏ آذزبایجان را از یک طرف و شهرهای خراسن را از طرف دیگر به هم متصل می‏کند.تعداد این محورها قابل‏توجه است.اگر نقشه شهرهای ایران را مطالعه کنیم بخوبی در می‏یابیم که‏ زندگی شهری در ایران علاوه بر عوامل محیطی با شرایط تاریخی و اقتصادی و سیاسی نیز در ارتباط بوده و هست.مثلا در دوره‏هایی که حکومت در دست ایرانیان بوده اهمّیت و وسعت‏ شهرها افزایش یافته است.شهرهای شمال شرقی ارتفاعات زاگرس بهترین موقعیت را برای‏ مرکزیت داشته‏اند60.توجه به اسامی تعدادی از این شهرها این موضوع را ثابت می‏کند.به‏ عنوان مثال نام شهر همدان که قبلا«اکباتان»بوده و از کلمه هگمتانه«محل ملاقات» گرفته شده است وی ا نام شهر اصفهان که احتمالا از کلمه سپاهانا«سپاه»یا زا کلمه‏ اسپاوانا«جایگاه سواره نظام»گرفته شده است‏61در قرن هشتم قبل از میلاد وحدت‏ سیاسی حکومت ماد در مقابل حکومت آشوریها در شهر اکباتان که در داخل کوهها محصور است شکل گرفت امّا این شهر موقعیت سیاسی خود را در برابر شهرهای جنوب،زمانی که‏ دولت هخامنشی ناحیهء وسیع بین النهرین را به تصرف درآورد از دست داد و به مرکز سیاسی‏ تابستانی تبدیل گردید و شهر شوش گهواره تمدّن هخامنشیان در جلگه بین النهرین،پایتخت‏ ایران‏62شد.ارر طرف دیگر در همین زمان شهرهای«پرس پولیس»و«پاسارگاد»که در بین‏ کوهها محصورند رو به توسعه گذاشتند.پایتخت شدن اصفهان در دو دوره یعنی در دوره‏ حکومت سلجوقیان در قرون یازدهم و دوازدهم و در دوره حکومت صفویه از سال 1598 تا 1722 اتفاقی نبود بلکه جاذبه و موقعیت مرکزی آن در این دوره‏ها از عوامل مهم جغرافیایی‏ است که سبب این انتخاب شده است.شهرهای یزد و کرمان همیشه از نواحی مرطوب وآباد ایران دور بوده و شهر کرمان تنها در دوره حکومت سلجوقیان،در قرون یازدهم و دوازدهم به‏ عنوان مرکز سیاسی ناحیه‏ای،از شهرت خوب بهره‏مند شده است.توسعهء شهر شیراز که‏ هستهء اولیه‏اش از زمانهای بعد از اسلام تکوین یافته است،از حد مرکزیت ایالت فارس‏ جلوتر نرفت.این شهر در طول نیمه دوم قرن هیجدهم شهرت خود را در زمان حکومت زندیه‏ کسب کرده است.63در قرن بیستم بهره‏برداری از منابعنفت از یک سود و توسعه سریع‏ تجارت دریای در خلیج‏فارس از سوی دیگر پایه محکمی را برای نوسازی و توسعه شهرهای‏ خوزستان مانند اهواز،خرمشهر و آبادان به وجود آورد امّا هیج کدام از شهرهای سلسله جبال‏ زاگرس به مرکز سیاسی دادمی تبدیل نشدند.در برابر مراکز سکونتگاهی ارتفاعات‏ زاگرس،شهرهای جبهه داخلی ناهمواریهای شهرهای شمالی به‏عنوان پایتخت چند دلیل وجود برای پایتخت شدن داشته‏اند.در انتخاب شهرهای شمالی به‏عنوان پایتخت چند دلیل وجود داشت اوّل از همه حکمرانان ترک و مغول علاقمند بودند محل پایتخت خود را در شمال کشور مخصوصا در جادهء تهاجمی که کناره‏های جنوبی جبال البرز را به سرزمین آذربایجان متصل‏ می‏کرد انتخاب کنند.زیرا با این انتخاب شاهزاده‏گان ترک و مغولی نه تنها می‏خواستند به‏ ایل خود نزدیکتر باشند بلکه از آب و هوای بسیار گرم جنوب کشور که تحمل آن بر آنها بسیار سخت بود نیز در امان بودند.این عوامل باعث شد که شهر تبریز علی رغم موقعیت انقلابی‏ خود از قرن سیزدهم تا شانزدهم طی حکومت سلسله‏های مغولها و«قره قویونلو»ها و «آق قویون لو»ها و سرانجام در دوره حکومت سلسله صفویه به پایتختی انتخاب شود.این‏ شهر تنها مدت کوتاهی به نفع سایر شهرهای ناحیه مانند مراغه که مراتع بسیار غنی آن نظر

هلاکوخان را جلب کرده بود و یا شهر اردبیل که زادگاه بزرگان سلسله صفویه بود و یا شهر سلطانیه در نزدیکی شهر زنجان که از موقعیت خاصی برخوردار بوده است،اهمیت و موقعیت‏ سیاسی خود را از دست داد.از طرف دیگر شهرهای شمالی ایران از موقعیت خاص‏ استراتژیکی برخوردار بودند به‏عنوان مثال موقعیت استراتژیکی شهر قزوین در قرن 16 سبب‏ شد این شهر به پایتختی انتخاب شود زیرا در این قرن دولت ایران بر علیه عثمانی می‏جنگید. نادر شاه تصمیم گرفت شهر مشهد را که از طرف مشرق به افغانستان و هندوستان نزدیکتر بود به پایتختی انتخاب کند.بعضی از شهرهای شمالی موقعیت مرزی داشتند مثلا شهر اردبیل‏ مدت زیادی پایگاه اسلام بر علیه مخالفان مذهب شیعه بود.

تا دوران اخیر شهرهای جلگه‏های پست ساخل دریای خزر از رونق زیادی برخوردار نبودند مثلا تاریخ ساختمان شهر رشت به قرن سزدهم می‏رسد:علاوه بر عوامل فوق،شرایط اقتصادی نیز سبب رونق شهرهای شمالی در ایران شده است.بدین ترتیبب که بخش عمده‏ تجارت ایران در داخل کشور،در شهرهای واقع در پایکوههای شمال متمرکز شده بود و کالاهای تجارتی از طریق جاده‏های پایکوهی البرز به نقاط دیگر کشور ارسال می‏شد تا اوایل قرن بیستم شهر تبریز بزرگترین مرکز تجاری ایران وبد زیرا این شهر نه تنها اولین شهری‏ بود که توسط راه آهن با روسیه مرتبط شد64بلکه حمل کالا به کشور ترکیه نیز از طریق این‏ شهر صورت می‏گرفت.محدود شدن روابط تجارت با شوروی از یک سو و توسعه شهر تهران‏ از سوی دیگر جاذبه مرکزیت اقتصادی شهر تبریز را از رونق انداخت و شهر تهران بخش‏ عمده‏ای از وظایف شهر تبریز را برعهده گرفت.

توسعه زندگی شهری

شهرهای ایران نیز ماند سایر شهرهای آسیای غربی که از تأثیر و نفوذ تمدن و شهرسازی غرب دور نمانده‏اند،در حال توسعه و دگرگونی هستند.به همین علت مساکن و ساختمانهای دوره‏های مختلف را می‏توان در کنار هم مشاهده کرد.امّا مسأله‏ای که قابل‏ توجه است این است که در چه زمانی سرزمین ایران مسکونی شده است.آیا ممکن است‏ ویژگیهای مساکن قبل و بعد از اسلام را از هم تمیز داد؟

معمولا سبک معماری و انواع مختلف مساکن در شهرهای ایران از سنتها و فرهنگهای‏ اصیل ایرانی نشأت گرفته و ایرانیان در طول تاریخ تلاش کرده‏اند که بر شرایط خشن محیط جغرافیایی غلبه کنندبدین ترتیب که زمستانهای طولانی و سرد و سخت در سطح گسترده و وسیع،راه را به طرف زندگی« »در ایران باز کرده است زیرا زیر زمین از شدت گرمای خورشید و برودت هوا می‏کاهد.و درجه حرارت و بردودت را تعدیل می‏کند. در اغلب مساکن قدیمی ایران اطاقهای نشیمن در انتهای حیاط قرار دارد و راه عبور به حیاط از طریق دالان باریک و کوچکی که به نام هشتی انجام می‏گیرد.در ورودی که معمولا دو لنگه است غالبا بر روی دو لو لا حرکت می‏کند و به هشتی که از مساکن ساده قدیمی‏ قلعه‏ای اقتباس شده است باز می‏شود.این تیپ مساکن که بدون‏شک قدمت آن به زمانهای‏ بسیار قدیم مخصوصا به دوران پیش از اسلام می‏رسد در دوران بعد از اسلام نیز هویت خود را،همان‏گونه که بود،حفظ کرد و تغییرات عمده‏ای در سبک معماری آن به جز آن‏که‏ معماری به دو قسمت اندرونی و بیرونی تقسیم شد داده نشد.در این تیب مساکن باغچه در وسط حیاط قرار دارد و حوض یا استخر در وسط باغچه قرار دارند.اطراف باغچه جوب بندی‏ شده و آب جاری از داخل آن می‏گذرد.در این نوع مساکن باغچه‏ها اشکال هندسی دارند و ابعاد باغچه ژئومتریک است و انسان را به یاد مساکن قدیمی یونان می‏اندازد.احداث‏ باغچه‏های شطرنجی از زمانهای بسیار قدیم از اوایل دوره کشاورزی در فلات ایران معمول‏ بوده است.در دوره ساسانیان«642-226»تغییراتی در سبک معماری داده می‏شود بدین ترتیب که به جای استخر یک ساختمان کلاه فرنگی در وسط باغ یا حیاط می‏سازند و جلو ساختمان را با استخر و فضای سبز زینت می‏بخشند.پیاه کردن چنین طرحی تنها زمانی امکان پذیر بود که شیب زمین اجازه می‏داد آب چشمه یا قنات در کانالها جاری‏ شدند.شرح کامل خصوصیات معمرای پیش از اسلام تا اندازه‏ای مشکل است.«هردوت» تنها مورخ یونانی است که معماری شهر اکباتان را به تصویر کشده می‏نویسد:هسته مرکزی‏ شهر در داخل دیوارهای تو در تو قرار دارد.و شکل شهر دایره مانند است».امّا نوشته‏های‏ «هردوت»نیز چندان قابل اعتماد نیست زیرا هردوت نیز خود شخصا شهر همدان را ندیده‏ بود.آنچه مسلم است از نظر تقسیمات داخل شهرها بخش بازار در شهرهای ایران بخش‏ مستقلی بوده و کلمه بازار از کلمه پهلوی«واجار»یعنی مرکز خرید و فروش گرفته شده‏ است.

ساختمان شهرهای اسلامی

اگرچه در گذشته شهر نشینی و شهرسازی در ایران توسعه بیشتیر داشته است و بیشتر شهرهای قدیمی ایران از ویژگیهای خاصی برخوردار بودند امّا شهرهای فعلی ایران عمدهء مانند بخش مرکزی،بخش بازار،بخش مسکونی،بخش اقلیتهای مذهبی که همگی نشن‏ دهنده یک سلسله از خصوصیات فرهنگ اسلامی است تشکیل یافته‏اند65در بعضی از شهرها محله کلیمی‏ها و ارامنه از دیگر بخشهای شهر کاملا مجزّاست.به‏عنوان مثال از قرن‏ شانزدهم به این طرف محله‏های ارمنی نشین در اطراف کلیساها تکوین یافته و مساکن‏ «ارمنی»ها در اطارف کلیسا مجتمعند،مثلا در شهر اصفهان رودخانه زاینده‏رود شهر جدید جلفا را که در زمان حکومت شاه عباس اوّل ساخته شد از شهر قدیمی و مسلمان نشین‏ اصفهان جدا می‏کند و یا در شهر شیراز و اصفهان بخش یهودیه از قدیم بخش جداگانه‏ای بوده‏ است بافت نامنظم و ترکیب تو در تو و کوچه‏هیا بن بست از ویژگیهای دیگر شهرهای‏ اسلامی است.البته از گذشته سلاطین و دولتها برای منظم کردن نقشهء شهرها و بافت آنها اقداماتی انجام داده‏اند که نشانه آنها هنوز بر چهره شهرها دیده می‏شود.در دوره حکومت‏ شاه عباس در شهر مشهد خیابان بزرگی در امتداد شمال غربی و جنوب شرقی آرامگاه‏ حضرت امام رضا احداث شد.مسیر شمال غربی بالا خیابان،که امروزه به نام خیابان‏ آیت ا…شیرازی خوانده می‏شود،نامیده می‏شد.این خیابان به وسیله درختان چنار و نارون‏ که در وسط آن کاشته بودند به دو بخش ماشین رو تقسیم شده بود.چنین طرحهایی بخش‏ مرکزی شهر مشهد را بسیار با شکوه کرده است.در قرن هفدهم امام قلی خان در شهر شیراز اصلاحاتی را انجام داد و خیابان بزرگی را که منتهی الیه آن به جاده اصفهان ختم می‏شد احداث کرد.در قرن هیجدهم کریم خان زند با احداث خیابان زند و میدان بزرگ ارک در بخش شمال غربی شهر شیراز بر عظمت شهر افزود.امّا اقدامات مهم عمرانی در اصفهان‏ توسط شاه عباس انجام شد.این پادشاه با احداث ابنیه سلطنتی و میدان نقش جهان و

باغهای سلطنتی و بازار قیصریه و خیابان چهار باغ که تا ساحل جنوبی رودخانه زاینده‏رود امتداد داشت.جلوه خاصی به شهر بخشید و اصفهان را در ردیف زیباترین شهرهای جهان آن‏ روز،قرار داد66.اگر انی نوع اقدامات و برنامه‏ریزیهای شهری به انضمام اقداماتی که‏ ناصر الدین شاه برای آبادانی شهر تهران انجام داده است را کنار بگذاریم تحولات چندان‏ چشمگیر و عمیقی در نوسازی شهرهای ایران انجام نگرفته است و شهرهای ایران همان چهره‏ قدیمی خود را با ویژگیهای سنتی خود مخصوصا در بخش مرکزی حفظ کرده‏اند.از طرف‏ دیگر از گذشته،سیاست حکومتها و نحوه عمل آنها نقش عمده‏ای در توسعه یا انحطاط و تنزّل آنها داشته است.مثلا در دوران قاجاریه آثار گرانبهای سلسله زندیه در شهر شیراز تقریبا به کلی ویران شد و از بین رفت.

از سال 1925 عصر جدیدی در تاریخ شهرسازی ایران آغازگردید.در این عصر خیابانهای عریض و وسیع احداث شد.این نوع خیابانها به وسایل موتوری اجازه می‏داد براحتی در داخل محلات قدیم حرکت کنند.به بافتقدیم شهرها اصلا توجه نشد. نقشه‏های مختلفی را در شهرها پیاده کردند.در شهرهای کوچک خیابانهای جدید در امتداد جادّه‏های بیابانی احداث شدند.مانند شهر گرگان و یا در شهرهای قدیمی و بزرگ زیر بنای‏ این‏گونه اقدامات را همان اصلاحات گذشته تشکیل می‏داد.مثلا در بخش قدیمی شهر مشهد خیابانهای جدید عمود خیابان قدیمی شهرکه در دوره شاه عباس ساخته‏شده‏ بود احداث شدند.این خیابانها که محلات قدیم را تکه تکه و تجزیه می‏کردند در محلات‏ جدید به صورت یک سیستم بزرگ شریانی عمل می‏کنند.البته اهمیتبخش قدیمی از شهری به شهر دیگر متفاوت است.به‏عنوان مثال در شهر مشهد بخش قدیمی موقعیت‏ با شکوه وعظمت زیارتگاهی خود را همچنان گذشته،حفظ کرده در حالی که در شهر شیراز محلات قدیمی بشدت آسیب دیدند و از رونق افتادند و یا شهر در اصفهان،که هرکز شکوه و عظمت دوره صفویه را باز نیافت،خیابانهای سلطنتی که در اصل برای تفریح و تفرّج‏ احداث شده بودند برای احداث ساختمانهای دولتی مورد استفاده قرار گرفتند.در خاتمه باید به چند شهر کوچک که در تهیه نقشهء آنها از نظریات معماری و شهرسازی جدید استفاده‏ شده است اشاره کرد.از جمله شهر بیرجند که نقشهء شطرنجی دارد و یا آبادان که در حقیقت‏

حاصل استقرار صنایع نفت است.

این نوع تغییرات بر جوامع مختلف شهرها نیز،اثر گذاشت.احتراز و جدایی گرائیهای‏ مذهبی کاهش یافت امّا به کلّی از بین نرفت به این صورت که بیش از یک چهارم جامعه‏ کلیمیان و تمام ارامنه شهر شیراز محله آباء و اجدادی خود را ترک گفتند و یا در شهر کرمان‏ محلّه قدیمی زرتشتیان تقریبا از سکنه خالی شد و تعداد زیادی از آنها به تهران مهاجرت‏ کردند و جای آنها را مسلمانان اشغال کردند.تفکیک محله‏ها براساس حرف و مشاغل نیز رو به زوال رفت زیرا با آن‏که در شهرها بازارهای قدیمی موجودیت خود را حفظ کردند امّا ساکنان بیشتری از بازار مخصوصا در نقاطی که خیابانهای جدید بازار قطع کرده است‏ بازار را ترک گفته و در مغازه‏های حاشیه خیابانها مستقر شدند و مراکز جدید تجارتی را در حاشیه خیابانها،مخصوصا در بخش مرکزی شهر،رونق دادند.به‏عنوان مثال در خیابان‏ لطفعلی خان زند در شهر شیراز،گسترش مغازه‏های جدید خرید و فروش د رحاشیهء خیابان، رونق بازرگانی بخش مرکزی را نشان می‏دهد.در شهر تاریخی و پایتختی اصفهان علاوه بر آن‏که خیابان وسیع چهار باغ مورد استفاده تجّار قرار گرفته است بلگه خانه‏های جدید اطراف آن نیز به وسیله بازرگانان و صاحبان حرف اشغال شده است.ار طرف دیگر تیپهای‏ ساختمانی جدید و مهمتر از همه خیابانهای جدید التأسیس که در شهرهای ایران از وسط محلات قدیم عبور می‏کنند و در ساخت و احداث آنها از مصالح ساختمانی کارخانه‏ای‏ استفاده شده است،از مساکن قدیم کاملا متمایز هستند.بدین ترتیب که خشت خام جای‏ خود را به آجرهای پخته و سنگ و سیمان داده است.در داخل فلات مرکزی معمولا پشت‏ بام خانه‏ها مسطّح است امّا پشت‏بام خانه‏های جدید با موزائیک و اسفالت پوشانده شده‏ است در حالی که پشت‏بام خانه‏های قدیم با کاه گل پوشانده شده است.اگر از نظر ارتفاع‏ نیز مساکن قدیمی را با مساکن جدید مقایسه کنیم،خانه‏های جدید معمولا دو یا سه طبقه‏ هستند در حالی که در گذشته بیشتر خانه‏ها یک طبقه بودند.تیپ خانه‏های قدیم که‏ خانه‏های بسته هستند در حال از بین رفتن است و به جای آنها آپارتمانهای چند طبقه که‏ نتیجه تأثیر معماری غرب هستند در حال گسترش می‏باشند و در این نوع ساختمانها فقط زیر زمین است که حاکی از بقای معماری سنّتی ایران است.در این عصر معماری ایران‏ تحت‏تأثیر و نفوذ انواع مختلف سبکهای معماری از جمله معماری شوروی با ساختمانهای‏ بزرگ دو طبقه و پنجره‏های مربع شکل قرار گرفت که بهترین نمونه‏های آن را می‏توان در شهر مشهد مشاهده کرد.بعد از آن معماری اروپای غربی معماری ایران را شدید تحت‏تأثیر قرار داد.امروز،همنی معماری در ایران هماره با تزیینات ایرانی چه از نظر وسعت و چه از نظر به کار گرفتن مصالح جدید و استحکامات فنی و فرهنگی و چه از نظر احداث خیابانهای‏ عریض و منظم در حال توسعه و پیشرفت است و جامعه ایرانی را تحت‏تأثیر قرار داده و سبب‏ پیدایش طبقات اجتماعی جدیدی شده و در حقیقت جدایی طبقات را بدنبال داشته است. اگرچه آمار دقیقی از تراکم جمعیت در مساکن در دست نیست امّا کاملا روشن است که‏ تراکم جمعیت نسبی در مساکن جدید خانواده‏ها ترجیح می‏دهند که به محلات تازه نقل‏ مکان کنند و در مساکن نوساز ساکن شوند.به دنبال آن محلات قدیم از طبقات فقیز پر می‏شود و حمامهای عمومی که نشانه‏ای از نبودن حمام مساکن قدیم است موجودیت خود را ظاهر می‏سازند.

منابع

(1)- W.B.Fisher.the Cambridge History of Iran.Volume one.P.409.Cambridge .

(2)-ایلات و عشایر.مجموعه کتاب آگاه،صفحه 259،موسسه و انتشارات آگاه 1362-تهران

(3)-واسیلی نیکتین،کرد و کردستان،ترجمه محمد قاضی،1366،از انتشارات نیلوفر-تهران

(4)- H.Field Contribution to the Anthropology of Iran

(5)- Stein,Old routes of Western Iran,P.X

(6). Ibid.p.221

(7)- H.Bobek.Klima and Landeschaft Iran pp.28-37

(8)- K.ferdinand the Baluchistan Berrel-Vaulted tent,Falk PP.27-50 and Supplementary Material,Folk pp.33-51 –

(9)- Herodotus,History,VII,84-7

(10)- Herodotus,I.125 and see A.W.Lawrence's notes to Rawlines Translation,Reporduced Field,Anthropology,Vol,I pp.38-39

(11) Recently Reiterated in the case of Mardeans,in L.Dillemann,Haute >esopotomic Grientale pp.95-9

(12)-حسن پیرنیا،تاریخ ایران باستان،جلد اول،صفحه 739،چاپ 1362،تهران.

(13)-دکتر محمد جواد مشکور،ایران،در عهد باستان،صفحه 164،چاپ 1357،تهران.

(14)-رومن گیرشمن،یارن از آغاز تا اسلام،ترجمه محمد معین،صفحه 10،1364 شرکت انتشارات علمی و فرهنگی خراسان.

(15)-ت.او مستد،تاریخ شاهنشاهی ایران،ترجمه دکتر محمد مقدّم،صفحه 81،1357.

(16)- Arrian,Anabasis,III,XVII,2-,-5

(17)- As has been truly remarked by A.Gabriel,Die Erforsebung Persiens p.9

(18)-عباس پرویز،تاریخ دو هزار و پانصدساله ایران،صفحه 96،تهران.

(19)-ام.دیا کوفن،تاریخ ماد،ترجمه کریم کشاورز،صفحه 313.

(20)-. The information they give is coveniently gatherd together in Schwarz's Monumental Work Iran in Mittelater

(21)- Istakhri 115 m.7.schwarz,Vol.III,P.155

(22)- Istakhri,115,6;Ibn Hauqal,186.17:For all of this see Schwarz,III.PP.155-7 .

(23)- Istakhri,164,4:Ibn Hauqul 221,I:see Schwarz,III,PP.260-7

(24)- Bazandjan

(25)- V.Minorsky,Hudud Al-Alam,P.374

(26)- Ibn al-Faqih

(27)- Muqaddasi

(28)- Qazvini

(29)- Ibn al Faqih,285,17,Istakhri,128,I:Ibn Hauqal 239,13; Muqaddsi,259,10;Yaqut,5,226-Qazvini 2 379,8:All in Schwarz,VIII pp.1086-94

(30)-برای آگاهی از پیامدهای سیاسی و اقتصادی بلوچستان به مقاله آقای دکتر محمد حسین پاپلی یزدی در فصلنامه‏ تحقیقات جغرافیایی شماره دوم سال چهارم مراجعه شود.

(31)- R.W.FryeẓRemarks on Baluchi HistoryẒ.Central Asiatic J.pp.44-50

(32)- Dravidian .

(33)- Ed.Hambis,Trauels,p.40

(34)- Nith – (35)- Dihsalm

(36)-دپلانول،جغرافیای انسانی شمال ایران،ترجمه سیروس سهامی،صفحه 30،1358،از انتشارات دانشگاه مشهد.

(37)-ایرج افشار سیستانی،ایل‏ها،چادر نشینان و طوایف عشایری،1366 تهران.

(38)- Barth,Nomads of South Persia Chs.7.10 .

(39)-سید علی پیرنیا،ایلات و طوایف دره کز در خدمت میهن،تهران.

(40)-اسکندر خان عکاشه،تاریخ ایل بختیاری،از انتشارات فرهنگ سرا-تهران.

(41)-دکتر پرویز ورجاوند-ایلات و عشایر ایران،صفحه 187،تهران. (42)-دکتر سکندر امان الهی بهاروند،کوچ نشینی در ایران«پژوهشی دربارهء عشایر و ایلات»صفحه 238 بنگاه‏ ترجمه و نشر کتاب،تهران

(43) W.B.Fisher,the Cambridge History of Iran,Volume I.The Land of Iran.p.418,1968

(44)-حسین سلطان‏زاده،مقدمه‏ای بر تاریخ شهر و شرنشینی در ایران،موسسه انتشارات امیر کبیر،صفحه یک،تهران. 1367.

(45)-. S.R.Eyre and G.R.J.Jones.Geography as human Ecology methodology by example p 294.London

(46)- Villadge described by c.coon,Carvan,The history of middle East.pp.179-82 .

(47)-پژوهشهای جغرافیایی،شماره 25،سال بیست و یکم،شهریور 1386،صفحه 50،دانشگاه تهران،موسسه جغرافیا.

(48)-م.ب.جکتاجی،گیلان نامه،صفحه 104،1366،رشت.

(49)- A.Z.Rosenfield.the Qala,the Iranian Fortified Village,,ẓin RussianẒSovieskaya Etnografiya,pp.22-38 .

(50)-دوپلانول،جغرافیای انسانی شمال ایران،ترجمه سیروسی سهامی،صفحه یک،مشهد،1358.

(51)- Herafeld,Iran in the Ancient East,p.II

(52)- Tolstov,Villages withẓHabitable WallsẒẓin RussuanẒpp.4-5

(53)- A.K.S.Lambton,Landlord and Peasant in Perisa,pp.8-9

(54)- Gershevitch,ẓTravel in BashkardiaẒp.219

(55)- After Strabo(Works xv,2,15)Quoted by Gershevitch,p 215 .

(56)-شرکتهای تعاوین و بهره‏برداری از زمینهای مزروعی،نشریه شماره 24،1348،تهران.

(57)-پاره‏ای اصول و عملیات تعاونیهای کشاورزی،1350،تهران-نشریه شماره 59.

(58)- L.Lockhart,Persian Citties.p.18

(59)-دکتر محمد حسین گنجی،آمار بارندگی در ایران،نشریه شماره 2،تهران.

(60)-رومن گیرشمن،ایران از آغاز تا اسلام،ترجمه محمد معین،صفحه 67،شرکت انتشارات علمی و فرهنگی،تهران،

(61)- L.Lockhart.Persian Citties

(62)-محمد یوسف کیانی،نظر اجمالی به شهرنشینی و شهرسازی در ایران،صفحه 99،1365،تهران.

(63)-پروفسور آرتور،اپهام پوپ،معماری ایران،ترجمه کرامت اله افسر،تهران.

(64)-دکتر یداله فرید،جغرافیا و شهرشناسی،صفحه 68،از انتشارات دانشگاه تبریز،1368.

(65)-حسین شکوئی،جغرافیای اجتماعی شهرها،اکولوژی اجتماعی شهر،صفحه 202،تهران،1365.

(66)- Roger Stevens.the Land of the great Sophy.London.1971

 

نظرات بسته شده است.