آشنایی با جشن مهرگان

روز مهر و ماه مهر و جشن فرخ مهرگان‏ مهر بفزای!ای نگار ماه چهر مهربان‏ مهربانی کن به جشن مهرگان و روز مهر مهربانی به،به روز مهر و جشن مهرگان‏ جام را چون لاله‏گردان از نبیذ باده رنگ‏ و اندر آن منگر که لاله نیست اندر بوستان‏1

در روز شمار کهن ایرانی،روز مهر(شانزدهم)2از ماه مهر جشن‏ مهرگان برپا می‏شد و تا بیست و یکم مهرماه به مدت پنج روز ادامه‏ داشت.روز شانزدهم مهرگان کوچک و روز بیست و یکم(رام روز) مهرگان بزرگ معروف بوده است.مهرگان در نزد جنوبی‏ها از جشن‏ نوروز باشکوه‏تر برگزار می‏شد عده‏یی معتقد بودند که سال از فصل‏ سرد آغاز می‏شو و حتا در دوره‏ی هخامنشی مهرماه آغاز سال بوده‏ است.اما آن‏چه مسلّم است این جشن در بزرگداشت ایزد مهر برپا می‏شد که یکی از ایزدان آیین زرتشی‏ست که مظهر،عقد و میثاق، راستی،بیداری،نظم،دلیری و راهنمای آدمیان در تاریکی‏ست. هم‏چنین یاری‏کننده‏ی کسانی می‏باشد که حقشان پایمال شده و کیفررسان پیمان‏شکن است.افزون بر یکی بودن نام روز مهر از ماه‏ مهر مناسبت دیگری را نیز برای برگزاری این جشن برمی‏شمرند:

«در سنّت دیرین ایران،در مهر روز از ماه مهر فریدون بر بیوراسب‏ یا اژدهاک(ضحاک)دست یافته او را در کوه دماوند به زندان افکند. آن روز را به یاد پایان فرمانروایی دشمن و آغاز پادشاهی فریدون جشن‏ گرفتند».

ابو ریحان بیرونی در مور مهرگان چنین نوشته است:«شانزدهم‏ روز از مهرماه و نامش مهر واندرین روز افردیون ظفر یافت بر بیرواسب جادو،آنک‏[آن‏که‏]معروف است به ضحاک و به کوه دماوند بازداشت و روزها که سپس مهرگان است،همه جشنند بر کردار آنچ‏ [آن‏چه‏]از پس نوروز بود و ششم آن مهرگان بزرگ بود و رام روزنام‏ است و بدین دلنندش».4

این عید مانند دیگر اعیاد بزرگ برای عموم مردم است.از آیین‏ ساسانیان در این روز این بود که تاجی را که بصورت آفتاب بود بر سر می‏گذاشتند و در این روز برای ایرانیان بازاری برپا می‏شد».5

«و در کلوک خراسان رسم است که در روز مهرگان به سپاهیان و ارتش رخت پاییزی و زمستانی می‏دهند».6

«در این روز بود که شاه فریدون به یاری مهر هیولای اژدی‏هاک‏ را با گرز گاوسار که سلاح ویژه‏ی ایزدان است با خاک یکسان کرد.هر روحانی زرتشتی آن‏گاه که رسما جامه‏ی روحانی بر تن می‏کند،گرزی‏ به این شکل همراه دارد،یادآور مبارزه‏ی معنوی و اخلاقی که‏ می‏خواهد با اهریمن داشته باشد.مهرگان از یک‏سو سال روز این‏ پیروزی اسطوره‏یی‏ست و از سوی دیگر یادآور نبردهای سنگین‏ معنوی که در پیش روست.افزون بر همه‏ی این‏ها راسخ داشتند پیمان سرنوشت‏سازی که میان اهورا مزدا از یک سو و اهریمن از سوی‏ دیگر بسته شده بود که دقیقا دوره‏های مبارزه را معیّن می‏ساخت، در این روز بسته شده بود.زیرا ایزدمهر[-میترا]در ضمن مسوول و مراقب و حافظ تمام پیمان‏ها نیز بود.

مناسبت‏های رزمی و جنگی عید مهرگان ایجاب می‏کرد که‏ شرکت‏کنندگان اصلی در آیین و مراسم این جشن مردان باشند و رابطه‏ی میان این جشن با فرقه‏های متاثر از خوی سپاهی‏گری رومیان‏ از همین جا آغاز شد.اما از دیدگاه عمومی و اجتماعی،جشن مهرگان‏ مردمی‏ترین جشن‏های مردم ایرانی‏نژاد بود.همانند گاهنبارها یکی از فرصت‏ها بود.بای ذبح قربانی حیوانی و انجام مراسم دسته‏جمعی‏ عبادت،نیایش،ولیمه و ضافت دادن با اغذیه و خوراکی‏های موجود در پاییز.در این ضیافت‏ها میوه‏های رسیده و آبدار و انواع خشکبار جای‏ شیر و ماست و پنیر تازه جشن روزهای نوروز را می‏گرفت.همانند روزهای نوروزی،دست‏کم توانگران و بزرگ‏زادگان به یک‏دیگر هدیه‏ می‏دادند.7

مهرداد بهار در مورد بعضی از جشن‏های ایران باستان به خصوص‏ نوروز و مهرگان معتقد است که:«به احتمال بسیار این اعیاد،به اعیاد اقوام برزگر می‏ماند و نه اعیات اقوان گله‏دار،می‏بایست این اعیادی‏ سخت کهن در نجد ایران بوده باشند و به پیش از تارخ بازگردند و از آن اقوام بومی این سرمزین،اجداد غیرآریایی ما باشند،این اعیاد به‏ هراه سومریان به بین النهرین برده شدند و دو عید ازدواج مقدس و اکیتی را پدید آوردند….

جشن مهرگان،همان‏گونه که‏[صورت قدیمی جشن پاییزی- آیین اکیتی‏]در بین النهرین باستان مرسوم بود،شش روز طول‏ می‏کشید که از روز شانزدهم مهر آغاز می‏گردید و آغاز آن را مهرگان‏ عامه و پایان آن را مهرگان خاصه می‏گفتند».8

«چنین به‏نظر می‏آید که جشن مهرگان هم از حالت مذهبی، سیاسی و درباری برخوردار است و هم به سوی جشن‏های مردمی‏ گرایش دارد.و به عبارت دیگر در این جشن بار دیگر خاطره‏ی نهایت‏ حدّ رشد قوه‏ی نامیه در نبات و حیوان تکرار می‏شود.از سوی دیگر یادآور پیروزی پهلوان و فرمانرو بر اژدهاک ستمگر و ظالم است. جشن مهرگان پهلوان هم در میان زردشتیان کشور برگزار می‏شود و جزء جشن‏های ملی و مذهبی آنان به‏شمار می‏آید».9

در روز مهرگان به‏خصوص پادشاهان ساسانی تاجی مرصع و پرتوافکن بر سر می‏نهادند و سپس بار عام می‏دادند تا هدایا و تحف‏ مرسوم را دریافت کند.جشن مهرگان در میان مردم دارای یک‏سری‏ آداب و مراسمی بود که با تشریفات فراوان برگزار می‏شد،قبل از آغاز جشن خانه‏تکانی می‏کردند و لباس نو تهیه می‏نمودند،در روز جشن‏ زردشتیان لباس نو می‏پوشیدند و سفره‏ی الوان می‏گستردند.کتاب‏ اوستا،آینه،سرمه‏دان و شراب و گلاب و…بویژه انار روی آن‏ می‏چیدند.اگر نوزادی در این روز متولد می‏شد،اسم او را کلمه‏یی‏ می‏گذاشتند که واژه‏ی«مهر»در آن باشد».10

«روز جشن سفره‏ی ویژه‏ی می‏گستردند که آن را«ودرین‏ Vederin می‏نامند.اوستا و ادعیه‏ی مخصوص تلاوت می‏کنند. گوسفند قربانی را در تنور بریان می‏کنند و در سفره قرار می‏دهند. گوسفند یا مرغ بریان را یشته Yashta می‏کنند،یعنی تقدیس‏ می‏نمایند و بر آن دعاهایی از اوستا می‏خوانند.

«ودرین»یا سفره‏ی ویژه‏ی خهرگان بسیار جالب است.در آن‏ انواع میوه‏های فصل و گل و ریحان و لرک Lork (نوع آجیل)و بوهای‏ خوش می‏نهند.خوراک‏های دیگر عبارتند از:آتش،حلوا،نان،سیر و siru کماج و چیمال(خوراکی که از روغن و خرما و نانی که به‏هم‏ برآورده و چنگمال کنند).هم‏چنین خوراک ویژه‏ی«دون»درست‏ می‏کردند که در مراسم مذهبی می‏پزند و آن عبار است از عدس، نخود،لوبیا،شلغم و سیب‏زمینی که پس از پختن رسم بود،مقداری از آن را بر بام می‏نهادند که برای اسب مهر ایزد خوراکی باشد».11

نتیجه

بسیاری از آداب و سنن ملّی ما ایرانیان به‏خصوص جشن‏ها در حال از بین رفتن است یا به بوته‏ی فراموشی سپرده شده است در حالی که فرهنگ و ارزش‏های خوب گذشتگا نه تنها می‏تواند پیام‏آور صلح،دوستی،همبستگی و حتا شادی باشد و بیم و هراس فردی را از انسان‏ها برهاند و رضایت باهم بودن را نیز فراهم کند،بلکه‏ گنجینه‏های گران‏بهایی از هویت ملی ما ایرانیان نیز محسوب‏ می‏شوند.پس باید یاد بگیریم که آن‏چه از گذشته‏های دور باقی مانده‏ است و جزء میراث فرهنگی ما می‏باشد به هر طریق ممکن باید حفظ و پاسداری شوند.

پی‏نوشت‏ها

(1)-سعد سلمان،مسعود،دیوان،ج 2،ص 948.

(2)-با تغییر تقویم در سال 1304 هجری شمسی که شش ماه اول سال،31 روز گردید.امروزه زرتشیان به جای‏ شانزدهم هر ماه روز ده مهرماه را روز مهرگان می‏دانند.

(3)-پورداود،ابراهیم،آناهیتا، ص 112.

(4)-بیرونی،ابو ریحان،التفهیم لاوائل صناعه التنجیم،ص 254.

(5)-بیرونی،ابو ریحان،آثار الباقیه،ص 237.

(6)-پیشین،ص 339.

(7)-بویس،مری، جشن‏های ایرانیان،ص 907-908.

(8)-بهار،مهرداد،پژوهشی در اساطیر ایران،ص 495 و 499.

(9)-بدیعی،مریم،شادی‏های ملی ایران و جشن‏های‏ زردشتی،ص 588.

(10)-یاحقی،محمد جعفر،فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی‏ در ادبیات فارسی،ص 407.

(11)-فرهنگ مهر،جشن‏های ویژه،ص 29.

منابع

1-بوریس،مری،جشن‏های ایرانیان،مترجم همایون صنعتی(کرمانی)، مجموعه‏ی مقالات سروش پیرمغان،به کوشش دکتر کتایون مزداپور، تهران،ثریا،1381.2-بهار،مهرداد،پژوهشی در اساطیر ایران،تهران، آگاه،1381.3-بیرونی،ابو ریحان،آثار الباقیه،مترجم داناسرشت،تهران، امیر کبیر،1363.3-بیرونی،ابو ریحان،

التفهیم لاوائل صناعه التنجیم

،به‏ تصحیح جلال الدین همایی،تهران،بابک،1362.5-بدیعی،مریم، شادی‏های ملی ایرانی و جشن‏های زرتشتی،مجموعه مقالات سروش‏ پیرمغان،به کوشش دکتر کتایون مزداپور،تهران،ثریا،1381.6-پورداود، ابراهیم،آناهیتا،به کوشش مرتضی گرجی،تهران،افراسیال،1380.7- سعد سلمان،مسعود،دیوان،به تصححی و اهتمام دکتر مهدی نوریان،ج 2، تهران،کمال،1364.8-فرهنگ مهر،جشهای ویژه شماره‏ی 5 و 6،تهران، فروهر(مرداد و شهریور 1364.9-یاحقی،محمد جعفر،فرهنگ اساطیر و الاشارت داستانی در ادبات فارسی،تهران،سروش،1375.

نظرات بسته شده است.