شدت اشنغال بیابانها از سوی انسانها ، بطور مستقیم ، با توانمندی و ظرفیت جوامع انسانی در کاربرد تکنیک هایی ، که در جهت تعدیل تنگناهای محیط فراهم آمده در رابطه است و بهمین دلیل اشتغال بیابانها بوسیله کشورهای توسعه یافته از کشورهای درحال رشد بسیار متفاوت است . در صحاری کشورهای جهان سوم این بیابانها بوسیله دامپروان و چادر نشینانی که به شیوه کوچ نشینی امرار معاش می کنند اشغال شده است . در این نواحی واحه های که آب کافی دارد سکونتگاه های دائمی ایجاد شده و نخلستانهای ایجاد گردیده است . در کشورهای توسعه یافته با استفاده از آمایش پرهزینه ، بیابانها تبدیل به نواحی حاصلخیز شده است . باوجود این تغییر کاربری بیابان در بعضی ازنواحی نتایج سنگینی در پی داشته نتیجه آن استخراج بی رویه منابع زیر زمینی آب و پایین آمدن سطح سفره آبهای زیر زمینی گسترش نهشته های نمکی است که در این مناطق ، بیابانی زایی و توسعه صحاری را تسهیل می کند که احتیاج به مراقبت شدید دارد( فرید ، ص 94 ، فضای جغرافیایی ، شماره 6 ، 1381 ) .
انسان چگونه موجب گسترش بیابانها می‌شود؟
هر سرزمین توازن و ظرفیت معینی دارد. حال اگر میزان بهره وری بیشتر از توازن آن سرزمین باشد تعادل طبیعی به هم می‌خورد و زندگی گیاهی ، جانوری و انسانی در معرض خطر قرار می‌گیرد. نواحی خشک و نیمه خشک از نظر توان طبیعی بسیار ضعیف و حساس هستند. فعالیتهای انسانی نابخردانه توان این نواحی را به سرعت کاهش می‌دهد و موجب گسترش بیابانها می‌شود. بنابراین بیابان زایی فرایند تخریب زمین با تغییر منابع گیاهی ، خاک و … است که فعالیتهای انسان عامل مهم این تخریب محسوب می‌شود. یکی از دغدغه های امروز کشورهای جهان موضوع بیابان زدایی است .
توجه به مقوله بیابان زدایی برای کشوری همچون ایران که 43 میلیون هکتار معادل یک چهارم وسعت آن را بیابان فرا گرفته ضرورتی انکار ناپذیر است.حال آنکه 6 میلیون هکتار از این سطح وضعیتی بحرانی دارند و تنها 2 میلیون هکتار آن مهار شده است.
بیابانها به سرعت در حال گسترش هستند، بنابراین قبل از اینکه جامعه انسانی مورد هجوم آنها قرار گیرد با تدبیری آگاهانه و اقدامی علمی باید به سمت بیابانها یورش برد. بی تردید در این نبرد پیروزی با جامعه انسانی خواهد بود .کویرزایی از جمله بلای انسانی , طبیعی , اقلیمی است که می تواند آثار مخرب و زیانبار گسترده اقتصادی , اجتماعی وزیست محیطی ایجاد می نماید . آثار کوبر زایی در صورت عدم اجرایی راه کارهای مناسب تخریب اراضی ,گسترش کویر وسایر موارد می باشد .
استان تهران در مجاورت دشت های خشک سوزان ودشت کویر قرار گرفته است و با داشتن شرایط اقلیمی متفاوت و قرارگرفتن در حوزه آبریز جنوبی سلسله جبال البرز میانی و دشتهای حاصلخیز پهناوری مانند دشت ورامین , ری , کرج , شهریار , هشتگرد , دامنه های دماوند , یکی از مناطق حاصلخیز به شمار می رود . که با توجه به شرایط جغرافیایی یعنی مجاورت با مناطق بیانانی و کویری شکننده وآسیب پذیر شده است . بطوری که از مساحت 1.9 میلیون هکتار 85 درصد آن را مراتع یا اراضی کویری و ارتفاعات و اراضی با شیب تند تشکیل داده است که این عوامل منطقه را در معرض بایر شدن وکویرزایی قرار می دهد. علاوه بر این عوامل فرایندهای دیگری در بروز این پدیده هستند . شامل عدم مدیریت صحیح در استفاده از منابع آب , چرای بیش از حد , کشت بیش از حد , تخریب پوشش گیاهی است که در کنار کاهش بارندگی اثرات اقتصادی و اجتماعی مخربی روی سطح منطقه گذاشته و روند کویر زایی رو به توسعه خواهد بود .
قابل ذکر است که کویر زایی نتیجه عمل انسان است و تغیرات جوی نیست که باعث می شود تا سطوح گسترده ای از زمین های مولد استان از گردونه تولید خارج شود بلکه کم شدن توان زیست شناختی محیط ناشی سومدیریت محیط است منجر به تخریب وتهد ید مراکز روستایی و اراضی کشاورزی می شود که با جرای طرحهای کویر زدایی در سطح استان می توان سطح تهدید منطقه را کاهش داد وحتی دست به احیا و توسعه این مناطق نمود . بیابان زائی پدیده پیچیده ای است که برای درک آن نیاز به شاخه های مختلف دانش همچون هوا و اقلیم شناسی ، خاک شناسی ، پوشش گیاهی ،ژئومورفولوژی،کشاورزی وغیره می باشد.به لحاظ ارتباط نزدیکی که بین گسترش بیابانها ، خشکسالی و تغییرات آب و هوائی وجودداردتوجه دست اندرکاران علم هواشناسی نیز به این پدیده جلب شده است .
بطور کلی عامل آب و هوا و انسان در پیدایش و تسهیل شرایط بیابانی شدن مؤثر هستند به گونه ای که حتی نوسانات آب و هوا عموماً اکوسیستم را نیز تغییر می دهد . باید در نظر داشت که در طول فصول خشک خصوصیات آب و هوائی مناطق خشک و نیمه خشک حالت بیابانی به خود می گیرد و چنانچه در این فصول از زمین بهره برداری ناصحیحی بعمل آید نتیجه آن تخریب و فرسایش بوده و توأم شدن این دو پدیده سبب بیابانی شدن منطقه می گردد .
لذا با توجه به اهمیت اقلیم و نقش کنترل کننده آن بر روی کلیه شرایط محیط طبیعی و اثرات زیادی که در شرایط بیابانی دارد و با توجه به نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل عناصر اقلیمی (تغییرپذیری بارندگی ماهیانه ، فراوانی بارشهای روزانه بر حسب مقدار و مدت) در این مطالعه اثرات عوامل اقلیمی بر روی محیط طبیعی یزد بررسی گردیده است . تا سر انجام اثرات نامطلوبی که در بعضی از قسمتهای منطقه موجب تشدید شرایط بیابانی می شود شناسایی و با پیدا کردن علت اصلی بیابان زائی ، راه حل های مؤثر و عملی در جهت بیابان زدائی ارائه نمائیم .
یکی از خصوصیات بارز مناطق خشک و نیمه خشک نوسان شدید مقدار بارندگی این نواحی در سالهای مختلف می باشد . بررسی های انجام شده بیانگر این واقعیت است که شدت بارش بسیار متغیر بوده و گاهاً بارندگی نازل شده در عرض یک ماه معادل باران یک سال می باشد. تناوب فعالیت و اثر سریع آبهای جاری ، مظهر دیگری از نقش مستقیم اقلیم است، میزان بارندگی سالیانه منطقه از 9/12 میلیمتر تا 2/120 میلیمتر تغییر می کند . اغلب بارندگی ها در فصل زمستان و اوایل بهار اتفاق می افتد که همراه با جاری شدن آبها و سیلاب است بطوریکه نسبت متوسط حداکثر بارندگی 24 ساعته یزد 69 درصد بارندگی سالانه می باشد که موجب جاری شدن سیلاب از ارتفاعات می شود .
دلایل کویر زایی :
1- کشت بیش ازحد
2- چرای بیش از حد
3- جنگل تراشی
4- عملیات نامناسب آبیاری ( ص 9 ، کویر زایی ، آلن گرنجر، مترجم دکتر عبدالحمید ثامنی ، سال 1374)
این دلایل ، متاثر : تغییرات جمعیت ، تغییرات آب وهوایی و شرایط متغییر اجتماعی و اقتصادی است .
نتایج بیابان زایی :
– کاهش تولیدات گیاهی
– پایین آمدن بازده کشاورزی
– فقدان غذای برای حیوانات پرواری
– فروسایی شرایط زندگی انسانها (( فرید ، ص 95 ، فضای جغرافیایی ، شماره 6 ، 1381 ) .
پیشنهادات :
از آنچه بدست می آید آنکه قسمت عمده اراضی ایران را کویر و شوره زار و بیابان تشکیل می دهد ، متاسفانه این بیابانها هر سال توسعه می یابد و یکی از علل ان قطع بدون مطالعه اشجا ر و تخریب مراتع می باشد ، بعلاوه بادهای شن در برخی مناطق مجاور کویری به اندازه ای شدید است که گاهی آسمان را تیره تار می سازد و موجب از بین رفتن مزارع دهات اطراف می شود و گاهی اتفاق می افتد که ریگ های روان قنواتی را که به هزار زحمت حفر شده ، خراب و یران می سازد ، این پدیده که به آن بیابانی شدن اطلاق می شود این مناطق در برگرفته است .
با وجود این انسانها در راستای حفظ خاکها با ید فعالیتهای زیر را انجام دهند
– جلوگیری از تخریب اراضی کشاورزی در حواشی کویر ومناطق بیابانی از طریق توسعه فرهنگ و حفظ پوشش گیاهی حفاظت از خاک
– تعادل سازی در محیط طبیعی
– توسعه آبیاری مصنوعی
– افزایش تولید کشاورزی وافزایش سطح زندگی روستاییان
– ایجاد اشتغال در زیر بخش های کشاورزی
– حصار کشی سنگی (فرید، ص 95 )
– کشت درختچه ها (فرید، ص 95 )
– توسعه کشت دیمی (فرید، ص 95 )
دست به احیا ء مناطق بیابانی و کویری ایران با استفاده از روشهای زیر به نمایند :
1- طرحهای تثبیت شن های روان : شامل قرق کردن اراضی ، بذر پاشی ، نهالکاری ، ایجاد یادشکن
– استفاده از گونه های مقاوم به خشکی
– کوره گز
– شاه گز
– تاغ
– سیاه تاغ
– اسکنبیل
– کنار
– آترپیلکس
– سوئد اروزمارنیا
2- استفاده از فرآورده های نفتی (مالچ) در تثبیت شن های روان
نظرات بسته شده است.