مسجد جامع زواره

بنای مسجد جامع زواره دربخش مرکزی زواره، در 15 کیلومتری شمال خاوری اردستان واقع شده و با توجه به مدارک موجود، اولین مسجد چهار ایوانی ایران است که در دوره سلجوقی ساخته شده و اصالت خود را به نحو شایسته‌ای محفوظ داشته است.

این مسجد به وسعت حدود 1200 مترمربع با مصالح آجر و سنگ و گچ و خاک و با نقشه چهار ایوانی و طرح مستطیل شکل ساخته شده و مشتمل بر صحن چهار گوش، ایوان‌های چهارگانه، گنبدخانه، شبستان، رواق، سردر، مناره، محراب گچبری نفیس و کتیبه‌هایی زیباست.

سطح مسجد حدود یک متر از زمین‌های اطراف مرتفع‌تر و دارای دو سردر ورودی مزین به آجرکاری و طاق نماهای در خور توجه در ضلع خاوری و باختری است. از این ورودی‌ها می‌توان وارد فضای طاق دار و سپس صحن مسجد شد.

صحن مسجد به ابعاد 5/16×18 متر در چهار طرف دارای ایوان و دهانه‌های طاق‌دار است. کف صحن با آجر و سنگ فرش شده است. بر پیشانی نمای صحن، کتیبه بنای مسجد را به خط کوفی و با آجر تراش به صورت سرتاسری نوشته‌اند که متأسفانه بخش عمده آن از بین رفته است. با توجه به مشابهت بسیار این مسجد با مسجد جامع اردستان و هم زمانی تقریبی آنها و وجود کلمه «احمد» در کتیبه جامع زواره، به احتمال زیاد، بانی آن همان بانی مسجد جامع اردستان یعنی ابوطاهر بن غالی بوده است.

ایوان‌های مسجد دارای ابعاد مختلف هستند، بدین ترتیب که ایوان جنوبی از ایوان شمالی بلندتر و عریض‌تر و ایوان شمای از ایوان‌های باختری و خاوری بزرگ‌تر است.

سطوح ایوان‌ها، آجری ساده است و تنها در جرزهای طرفین دارای طاق نماهای محراب گونه سه طبقه‌اند. ایوان جنوبی صحن به دهانه 7 و عمق 5/4 متر دارای پوشش رسمی بندی زیبایی است. این ایوان از طریق ضلع جنوبی به گنبدخانه و از اضلاع خاوری و باختری، به شبستان‌های طرفین راه پیدا می‌کند.

شبستان گنبددار مسجد به ابعاد هر ضلع 45/8 متر دارای گنبدی آجری است که در کمال زیبایی و تناسب به وسیله گوشه سازی بر طرح مربعی قرار گرفته است. گوشه سازی گنبد از نوع پتکانه با ارتفاع زیاد است. گنبد به قطر دهانه حدود 8 متر، از نوع دو پوسته پیوسته است. دو پوسته این گنبد از ارتفاع شکرگاه، از هم جدا شده‌اند. پوسته درونی، از نوع بیضوی و پوسته خارجی، از نوع نوع شب دری تند است. ارتفاع داخلی گنبد، 13 و ارتفاع خارجی آن، 14 متر است. آجرکاری سطح زیرین گنبد و منطقه انتقالی به شیوه تزیینی تا حدودی شبیه گنبدخانه‌های مسجد جامع اصفهان اجرا شده است.

در زیر گوشه ساز، کتیبه سراسری بنا به خط کوفی از آجر تراش در زمینه‌ای از گل و بوته گچی مشتمل بر آیات قرآنی و عبارات تاریخی قرار دارد که متأسفانه بخش عمده آن از بین رفته است.

در ضلع جنوبی گنبدخانه، محراب نفیس گچبری با وضعیت نسبتاً خوبی برجای مانده است. این محراب متشکل از دو حاشیه و دو طاقنما با هلالی تیزه ‌دار بر روی هم است. هرکدام از طاق نماها بر دو ستون با سرستون‌هایی قرار گرفته‌اند. سطوح محراب دارای تزیینات گچ بری برجسته مشتمل بر کتیبه‌هایی به خط کوفی و نسخ و نقوش گیاهی و اسلیمی است. کتیبه‌های این محراب مشتمل بر آیات قرآنی با رنگ نارنجی رنگ‌آمیزی شده‌اند.

ایوان شمالی صحن حدود 1 متر از صحن مرتفع‌تر است. ایوان‌های خاوری و باختری در انتها دارای بخش مجزا شده‌ای هستند. در طرفین ایوان‌ها، شبستان‌های ستوندار واقع‌اند که با طاق‌های ناودانی شکل (نوعی قوس کلیل) عمود بر صحن پوشش یافته‌اند. در ضلع باختری و مجاور ورودی باختری مسجد، مناره‌ای به قطر 5/4 و ارتفاع کلی 11 متر با پلکان مارپیچ قرار گرفته که بخش فوقانی آن از بین رفته است. راه ورود به این مناره از داخل مسجد است. براساس نوشته مورخان، سردابه‌ای کهن در زیر راسته درآیگاه مسجد وجود دارد و مسجد فعلی بر روی مسجد شبستانی کهن‌تر بنا شده است.