ساز نی انبان

این ساز در واقع دوزله است کمی بزرگتر از دوزله معمولی (و گاه با هفت سوراخ) که انتهای قمیش دار آن به کیسه ای به نام «انبان» الصاق و دقیقاً «هواگیری» شده است که از این نقطه الصاق هوا خارج و داخل نشود، در نزدیکی محل الصاق دوزله لوله دیگری به طول نامعین خارج شده (محل خروج این لوله نیز به دقت هواگیری شده) که نوازنده آن را به دهام می گذارد و از این طریق کیسه را پر باد می کند و در نتیجه فشاربازو آرنج بر روی کیسه که هنگام نواختن آن را زیر بغل گرفته است؛ هوا را به داخل لوله دوزله می فرستند و با انگشتان خود سوراخها را باز و بسته می کند.

نی انبان یکی از قدیمیترین سازهایی است که در کشورهای زیادی آنرا به عنوان ساز اصیل می‌شناسند ولی شکل ظاهری آن مقداری با هم تفاوت دارد. در زمان‌های قدیم مردمی که از جایی به جای دیگر می‌رفتند، این ساز را نیز با خود جابه جا می‌کردند وبا تغییر دادن شکل ظاهری آن، آن ساز را در منطقهٔ جدید مورد استفاده قرار می‌دادند و پس از مدتی جز سازهای سنتی آن منطقه در می‌آمد. با اینکه این ساز در کشورهای مختلف از نظرشکل و صدا تفاوت‌هایی دارد، ولی نمی‌توان گفت که مشابه یکدیگر نیستند.‏

این ساز کمی بزرگتر از دوزله معمولی (و گاه با هفت سوراخ) که انتهای قمیش دار آن به کیسه‌ای به نام «انبان» الصاق و دقیقاً «هواگیری» شده‌است که از این نقطه الصاق هوا خارج و داخل نشود، در نزدیکی محل الصاق دوزله لوله دیگری به طول نامعین خارج شده (محل خروج این لوله نیز به دقت هواگیری شده) که نوازنده آن را به دهام می‌گذارد و از این طریق کیسه را پر باد می‌کند و در نتیجه فشاربازو آرنج بر روی کیسه که هنگام نواختن آن را زیر بغل گرفته است؛ هوا را به داخل لوله دوزله می‌فرستند و با انگشتان خود سوراخها را باز و بسته می‌کند.

پیش از پرداختن به پیشینه نی انبان ناگزیر می باید پرونده نی جفتی را باز کنیم. زیرا نی انبان صورت تکامل یافته نی جفتی است که قدیمی ترین سند مربوط به آن را می توان در کتاب موسیقی الکبیر ابونصر محمد فارابی جست و جو کرد. وی در قرن چهارم هجری (حدود 950 میلادی) دو نمونه از نی جفتی را شناسایی کرده و در کتاب خود به تصویر کشیده است. چنین به نظر می رسد در آن زمان این ساز را در جغرافیای بزرگی از ایران می شناخته اند. در حالی که امروزه، نی جفتی را تنها در استان های جنوبی کشور با همین نام، در کردستان با نام دوزله و در شمال خراسان با نام قشمه می توان ردیابی کرد.

نی انبان، در جغرافیای بزرگی از خاورمیانه، شمال آفریقا و تقریباً تمام اروپا رواج دارد. به همین دلیل به درستی نمی توان گفت خاستگاه اصلی آن کجاست. هر چه باشد، در حال حاضر مهم ترین ساز سواحل خلیج فارس محسوب می شود. نام های گوناگونی دارد. در زبان فارسی با نام هایی همچون نی انبان، نی هنبان، هنبون و هنبونه شناخته می شود. در ترکیه آن را با نام تولوم می شناسند و در اروپای شمالی (انگلیس، ایرلند و اسکاتلند) به آن بگ پایپ bagpipe می گویند.
 


تاریخچه نی انبان

گفته می شود نی انبان در قرون وسطی در اسپانیا نواخته می شده است . تصاویری از نی انبان در کلیساهای رم و مونساتریس که در قرن ۱۱ کشیده شده و تصاویری از نوازندگان نی انبان در دادگاه شاه«آلفانسواکس اِل سابیو» که تاریخ آن به قرن سیزده بر می گردد. به عنوان مثال نوازندگانی در ترانه های ستایش مریم مقدس یافت می شود. در این تصاویر نوازنده ای دیده می شود که در حال نواختن سازی است با دونی و تصویری از دو نوازنده که در حال نواختن نی انبان هستند.‏
در سوئد نیز نواختن نی انبان تاریخی طولانی دارد . تصاویری از نی انبان ونوازنده های نی انبان در کلیسا های سوئد وجود دارد که مربوط به قرن ۱۴ میلادی است .
از میان کشورهای غربی ، ولزی ها از آخرین کشورهایی هستند که با ساز نی انبان آشنا شده اند ولی با وجود اینکه تاریخ نی انبان در این کشور کمتر و جدیدتر از بقیه کشورها است ، لیکن تاریخ مکتوبی که نشان دهنده قدمت این ساز می باشد ، در این کشور وجود ندارد.متاسفانه علیرغم اینکه در اواسط قرن ۱۹ از ولز رخت بر بست هیچ نمونه ای از نی انبان این کشور تا به امروز باقی نمانده است .‏
در استونی نیز چون دیگرکشورها علیرغم تغیر موسیقی در یک دوره خاص هیچ گونه تحقیقاتی بر آن انجام نشده است و تاریخ حضور نی انبان در این کشور نیز مشخص نیست ، شاید منشاء ورود این ساز آلمانها باشند ولی با توجه به نفوذ موسیقی سوئد یر موسیقی این منطقه این احتمال وجود دارد که این ساز از سوئد وارد این کشور شده باشد.اطلاعات اولیه درباره نی انبان در شهرهای استونی به قرن ۱۵ و اوایل قرن ۱۶ برمی گردد.
در سال ۱۴۸۴ میلادی در شهر ادینبورگ چندین نوازنده گرد هم جمع آمدند به گونه ای که اسم آن شهر را شهر نوازندگان نامیدند. بعد از آن شهرهای مختلفی مایل به دعوت از نوازندگان از نواحی مختلف شدند.
پس از قرن اول ردپای نی انبان سنتی از هند و اسپانیا و از فرانسه تا مصر می بینیم علیرغم اینکه نی انبان بندرت تا اواخر دوره های میانه تصویرگری شد.
به هر حال مشخص نیست که اولین مشک چه موقع و در کجا به ذهن انسان خطور کرد ولی قدیمی ترین آن در موزه «اشتات لیشه» برلین نگهداری می شود. به نظر می رسد که به عنوان نخستین تصویر از هر نوع نی انبان می تواند باشد که احتمالاً به دوران به جا مانده از قرن اول قبل از میلاد مسیح بر می گردد.

 

تفاوت نی انبان و نی جفتی در موسیقی بوشهر

در شکل ظاهری و صدای نی انبان و نی جفتی تفاوت هایی وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می کنیم:‏
‏نی انبان برای ذخیره ی هوا، مَشک (مخزن هوا) دارد ولی نی جفتی بدون مَشک می باشد.‏
‏در نی انبان یک جفت نی درون غلاف چوبی گذاشته می شود و فضای اطراف نی را با موم پُر کرده تا هوای اضافی از اطراف نی ها خارج نشود ولی در نی جفتی غلاف چوبی بکار برده نمی شود فقط یک جفت پیکک همصدا و دو نی بوسیله ی موم به همدیگر به صورت موازی به همدیگر چسبیده می شود.
در نی جفتی بین پایین ترین سوراخ و نودونی یا ناودانی (همان تراش پایین نی) جهت زنگ صدای ساز موم عسل به صورت پُشته مانند ریخته می شود که در دسته ی نی انبان در همان قسمت یعنی بالای ناودانی این تل موم لازم نیست.‏
‏در نی انبان پیککی که استفاده می شود، تراش آن از پایین به بالا است و به اصطلاح پیکک عربی می گویند ولی پیککی که در نی جفتی به کار برده می شود، تراش آن برعکس پیکک نی انبان می باشد و تراش آن از بالا به پایین است و به اصطلاح به آن پیکک عجمی می گویند.
پیککی که در نی انبان استفاده می شود از جنس نی فارس (فارسی) می باشد ولی پیکک مورد استفاده در نی جفتی از جنس نی هندی می باشد که البته امروزه به خاطر کمیاب بودن نی هندی، از نی فارس نیز جهت پیکک نی جفتی استفاده می شود.
پیکک مورد استفاده در نی جفتی باید از جنس نی خشک بوده و پس از تراش آن، در آب یا چای خیسانده می شود تا صدای نرم و لطیفی از آن خارج شود ولی پیکک مورد استفاده در نی انبان باید از جنس نی نیمه خشک باشد و پس از تراش آن در روغن سرخ می شود تا رطوبت آن از این طریق خارج شود و صدای خوبی دهد.‏
‏در نی جفتی پیکک آن چون از جنس نی خشک می باشد، اگر قبل از نواختن خیس شود یا در دهان نوازنده به آن مقداری رطوبت برسد، صدای بهتری می دهد ولی در نی انبان چون از جنس نی تَر بوده و بوسیله ی سرخ کردن در روغن رطوبت آن گرفته، اگر به آن رطوبت برسد، از زنگ صدای آن کاسته می شود و امکان از کوک خارج شدن آنها زیاد می باشد.
صدای نی جفتی معمولاً بَم (باس) می باشد یعنی پایین ترین سوراخ در نی جفتی صدای بین «‏re‏ تا‏fa‏ » می دهد ولی صدای نی انبان معمولاً تیز (زیر) می باشد یعنی پایین ترین سوراخ در نی انبان صدای بین «‏sol‏ تا‏si‏ » می دهد که البته نی انبان از نوع بم (باس) نیز امروزه متداول شده.
در نی انبان، وجود مشک به نوازنده کمک می کند تا نوازنده به مدت طولانی و به راحتی نوازندگی کند. ولی در نی جفتی نوازنده باید هوا را در دهان خود جمع کند و فبل از اینکه دهان نوازنده خالی از هوا شود،
بدون اینکه صدای ساز قطع شود از راه بینی نفس گیری نموده و نوازندگی کند.
در نی جفتی به دلیل اینکه پیکک آن با هوا تماس مستقیم دارد، گاهی اوقات از کوک خارج می شوند و معمولاً قبل از نواختن باید کوک شوند ولی در نی انبان، چون پیکک در انبان محفوظ می باشد و با هوای بیرون تماس ندارد، از کوک خارج نمی شود و اگر هم خارج شود، خیلی کم و به ندرت این اتفاق می افتد.‏
‏در نی جفتی جنس خود نی که روی آن سوراخ تعبیه می شود، باید حتماً از جنس هندی باشد ولی در نی انبان نی فارس نیز استفاده می شود.
در نی جفتی ناودانی یا تراش پایین نی برای ارتعاش صدا لازم است ولی در نی انیان وجود و عدم وجود نودونی (ناودانی) ممکن است و در نوازندگی نی انبان یک نوع تکنیک استفاده می شود که در این تکنیک نی انبان باید فاقد نودونی باشد.

ارسال یک پاسخ

آدرس ایمیل شما منتشر نخواهد شد.