پارک ملی کویر مرکزی

نام انگلیسی :  kavir national park     نام فارسی :  پارک ملی کویر

موقعیت پارک ملی کویر

پارک ملی و منطقه حفاظت شده کویر در 50 درجه و 25دقیقه الی 53 درجه و 4 دقیقه طول شرقی و 34 درجه و 17 دقیقه الی 35 درجه و 12دقیقه عرض شمالی واقع شده است. این منطقه در 60 کیلومتری جنوب تهران واقع شده و از شمال به جاده تهران- گرمسار، از شرق به ریگ جن، از جنوب به شمال استان اصفهان و از غرب به دریاچه بزرگ نمک قم و استان قم منتهی می‌شود.

راه های دسترسی

برای ورود به پارک ملی کویر سه مسیر شناخته ‌شده‌‌ وجود دارد: مسیراول، گرمسار به قصر بهرام است که از گرمسار به سمت جنوب تا روستای کهک جاده آسفالت اصلی به طول 10 کیلومتر وجود دارد و از کهک نیز جاده سنگ‌فرش صفوی به طول تقریبی 30 کیلومتر تا نزدیک‌های سرمحیط‌بانی قصر بهرام وجود دارد. این مسیر در نیمه دوم سال درهنگام بارندگی گل آلود وباتلاقی است.

مسیر دوم و اصلی ترین راه دسترسی به قصربهرام، مسیر تهران – پیشوا- مبارکیه است. دراین مسیر که از ورامین آغاز می شود ابتدا بایستی به پیشوا واز آن جا در جاده فرعی که در کنار خط راه آهن تهران- مشهد است حرکت کرد تا به ایستگاه راه‌آهن «ابردژ» رسید. در این جا پس از عبور خط راه آهن به سمت جنوب از نزدیکی امام زاده عبدا… عسگرآباد گذشته و پس از طی چند کیلومتر مسیر خاکی مناسب به پاسگاه ورودی پارک ملی کویر – مبارکیه- رسید.

مسیر سوم که از راه‌های مناسب ورود به پارک است از شهرستان آران و بیدگل واقع در شمال کاشان آغاز می‌شود و پس از طی نزدیک به سه ساعت راه خاکی به سمت شمال غربی به کاروانسرای مرنجاب در حاشیه جنوبی دریاچه بزرگ نمک می‌رسد. از مرنجاب به سمت شرق تا سرمحیط‌با‌نی سفیدآب نیز نزدیک به سه ساعت راه شنی است.

راه های دیگری برای ورود به منطقه وجود دارد که عبور از آنها بدون راهنمای آشنا به منطقه بسیار خطرناک است. جهت جلوگیری از هرگونه پیشامد سوء و ناگوار احتمالی باید قبل از انجام برنامه سفر به کسب اطلاع و مجوز اداره کل حفاظت محیط زیست استان سمنان و هماهنگی با واحدهای تابعه مستقر در منطقه اقدام شود.

پوشش جانوری

اراضی مسطح این پارک با پوشش گیاهی کویری و نیمه کویری، زیستگاه پستاندارانی چون جبیر، آهو و گونه های با ارزشی چون کاراکال، یوزپلنگ آسیایی و گور آسیایی است. در نواحی کوهستانی شمالی پارک، کل و بز و قوچ و میش به سر می برند. پرندگان چون کبک و تیهو بومی این منطقه هستند ولی هر ساله پرندگان مهاجری چون فلامینگو، آنقوت، سر سبز و خوتکا به آب بندهای این منطقه می آیند.

پوشش گیاهی

گیاهان پارک ملی کویر از گونه های خشکی پسند (گزروفیت ها) و گیاهان شور پسند (هالوفیت) هستند که برای ادامه حیات و سازگاری با کمبود آب و شوری خاک ساختمان خاصی پیدا کرده اند. این گیاهان برای مقابله با کم آبی، حرارت زیاد، برگ های کوچک منتهی به خار پیدا می کنند. از جمله پوشش گیاهی این مناطق میتوان به انواع قیچ، درمنه دشتی،گز، گرگ تیغ، خار شتر، کاروان کش و … اشاره کرد.

منابع آبی منطقه

دریاچه نمک که تنها دریاچه ای است که در جوار پارک قرار دارد یکی از بزرگترین شوره زارهای ایران است. این دریاچه حالت مثلثی دارد که رأس آن در شمال قرار گرفته و وسعت آبگیر دریاچه حدود ۲۵۰۰کیلومتر مربع و مرز غربی پارک ملی کویر را تشکیل می دهد. دریاچه نمک حوزه آبگیر بسیاری از رودخانه های مرکزی ایران است و اطراف آن باتلاق های فراوانی وجود دارد.

آبگیر مکوش، بیره زرد، اسب قدیر اکثراً خشک و محل جمع شدن سیلاب هستند.

رودخانه بندعلی خان  مهمترین رودی است که در پارک ملی کویر جاری بوده و سرچشمه این رود از کوه خرسنگ است که رودخانه جاجرود را به وجود می آورد و در مسیر خود از مناطق حفاظت شده ورجین و جاجرود و پارک ملی خجیر عبور کرده در پارچین که وارد دشت ورامین می شود چندین شاخه می شود و مورد استفاده آبیاری قرار می گیرد و پساب رودخانه جاجرود و مسیل فاضلاب تهران را در جلگه ورامین دریافت کرده و در بندعلی خان وارد منطقه حفاظت شده می شود.

 رودخانه قره چای: که از کوه های راسوند در جنوب اراک سرچشمه گرفته بعد از گذر از اراک و ساوه با قم رود یکی شده به دریاچه نمک می ریزد. شعبه سفلای این رود در نزدیکی مرزهای حفاظت نشده کویر زیستگاه زمستانی انواع پرندگان مهاجر آبزی به خصوص غاز، اردک های کله سبز و خوتکا و اردک های خشک زی مانند آنقوت و باد کوبه ای است.

حرکت در مسیر پارک

بازدید از پارکهای ملی بنا بر قوانین سازمان حفاظت محیط زیست تابع قوانین خاصی است که حرکت در مسیر اصلی پارک یکی از آن قوانین است. توصیه می شود چنانچه قصد سفر به این منطقه را دارید به هیچ عنوان از مسیر اصلی پارک خارج نشوید. مسیر اصلی پارک از محیط بانی مبارکیه آغاز می شود. پس از طی مسافتی در حدود 30 کیلومتر به اولین کاروانسرای این مسیر زیبا میرسیم. قصر بهرام کاروانسرای مربع شکل متعلق به عهد صفویه می باشد که از دیوارهای بلند با چهار برج نیم دایره تشکیل شده است. این کاروانسرا به دستور شاه عباس صفوی و بر سر سه راهی اصفهان، خراسان و مازندران بنا نهاده شده است. قصر بهرام از سنگ ساخته شده و دارای 4 ایوان و 24 حجره می باشد. شترخوانها یا اصطبلهای این کاروانسرا به گونه ای تعبیه شده اند که کاملا در پشت اتاقها قرار می گیرند. آب مصرفی این کاروانسرا از چشمه سیاه در 5 کیلومتری قصر، توسط آبراهه سفید رنگی که از سنگ تراشیده شده، منتقل می شده است. در ادامه مسیر پس از طی 5 کیلومتر به دومین کاروانسرای این منطقه "عین الرشید" میرسیم.

این کاروانسرا نیز مانند قصر بهرام مربوط به دوران صفویه است.ساختار اصلی این بنا آجری است. در کنار این کاروانسرا یک آب‌انبار فروریخته قراردارد.در تپه مجاور این کاروانسرا چشمه عین الرشید قراردارد که آبشخور حیات وحش منطقه است. مسیر را به سمت جنوب شرقی ادامه میدهیم و پس از عبور از چند گدار، دشت وسیعی در برابرمان قرار میگیرد که در سمت غربی دریاچه نمک با سپیدی خیره کننده اشه میدرخشد. در نزدیکی این دریاچه و در کنار مسیر اصلی پارک، به آب انبار حوض قیلوقه میرسیم. در سمت شرقی قله سیاه کوه با ارتفاع  2400 متر از سطح آبهای آزاد خودنمایی میکند. از این منطقه حرکت در حاشیه دریاچه نمک و در مسیر جنوب انجام می شود. از این نقطه تا کاروانسرای بعدی و محیط بانی سفید آب در حدود 40 کیلومتر فاصله است که پس از عبور از مناطق استپی و باتلاق دوکویری به تپه های پراکنده گوگردی میرسیم و قله سفید آب قابل رویت میگردد. در نزدیکی کوه سفید آب سومین کاروانسرای این منطقه قرار دارد که به کاروانسرای سفیدآب شهرت دارد. شاه عباس برای سفر از اصفهان به فرح آباد ساری از این کاروانسراها استفاده می کرده است . نمای ظاهری این کاروانسرا سنگی است و در ساخت آن از ملات ساروج استفاده شده و ساخت آن به شیوه معماری اسلامی است. در حاشیه جنوبی کاروانسرا کوه سفید آب و چشمه سفید آب قرار دارد که آب کاروانسرا از این چشمه تامین می شده است . محیط بانی سفید آب در فاصله 2 کیلومتری جنوب این کاروانسرا و در دامنه کوه سفیدآب قرار گرفته است و نقطه پایانی پارک ملی کویر است. از این منطقه مسیر به 3 راه تقسیم میگردد. مسیر غربی به طول 50 کیلومتر به کاروانسرای مرنجاب منتهی میگردد، مسیر جنوبی به فاصله 80 کیلومتر به قلعه کرشاهی و مسیر شرقی به فاصله 60 کیلومتر به محیط بانی مبارکیه منتهی میگردد.

سایر مناطق گردشگری پارک

جاده سنگفرش

برای احداث جاده های سنگ فرش در مناطق کویری، در نقاطی که زمین در اثر وجود آب و نمک زیاد لجنی یا پوک است، با مشقت  فراوان، راه را با قلوه سنگ و در جایی که سنگ نبوده با خرده آجر ساخته اند بطوری که باریکه یی در زمین سست و باتلاقی یا نمکی متراکم و قابل بارگذاری شده است.

سطح جاده سه متر عرض دارد که بخش میانی آن برجسته و طرفین جاده شیب دار است و اثر فشار و ساییدگی چرخها وتردد کاروانیان بر روی سطوح آن احساس می شود. این جاده با قلوه سنگهای قهوه یی مایل به سیاه (استخراج شده از سیاه کوه، همراه ملات آهک (ساروج) مفروش است که پس از سالیان دراز هنوز محکم و استوار بر جای مانده است.

زیرسازی جاده بسیار محکم است و در زیر آن خرده زغال ریخته اند و در سطح بالاتر به قطر قابل ملاحظه یی سنگ قرار داده اند.این وضع در راه ساری و فرح آباد دیده می شود که مربوط به جاده سازی دوره صفویه است. در نقاط باتلاقی، پی راه، با زغال چوب ساخته شده است. بدین ترتیب که ابتدا مقداری زغال چوب به صورت پی در مسیر راه می ریختند و سطح را با قشری مخلوط از شن و ماسه می پوشانند و اگر لازم بود، با تخته سنگ فرش می کردند. 10  پل کوچک و یک پل بزرگ در مسیر این جاده وجود دارد که دهنه یک مورد سالم و در بقیه موارد تنها پایه‌های آن باقی مانده است.

کوه نخجیر

در قسمت غربی پارک و در حاشیه کویر ریگ جن واقع شده است. این منطقه دارای پوشش جانوری بسیار غنی و مناظر بدیعی است.

تنگ ظلمات

در جنوب غربی پارک در حاشیه کوه دم قرار گرفته است. این منطقه تنگه ای است که در اثر فرسایش آبی و بادی ایجاد شده است و محل عبور جانوران منطقه است. طول دیواره ها در پاره ای از موارد به 30 متر میرسد.

فسیل آباد

در مسیر محیط بانی سفید آب به ملک آباد، منطقه ای قرار دارد که به فسیل آباد شهرت دارد. این منطقه پوشیده از فسیلهای ریز و درشت انواع جانوران دریایی است که در نوع خود کم نظیر است.

تالاب بندعلی خان

نیمی از مساحت تالاب خارج از محدوده حفاظت شده و بیش از نیمی از آن داخل پارک ملی کویر قرار دارد. این تالاب فصلی، گرچه درفصول گرم سال به صورت باتلاق و گنداب و گاهی خشک دیده می‌شود، اما در پاییز و زمستان مملو ازآب شیرینی است که پرندگان در حال مهاجرت را به سوی خود می‌کشاند.در حدود 20 درصد پرندگان ایران را می‌توان در این تالاب مشاهده کرد.توده‌های انبوه بوته‌ها و نیزارهای درهم پیچیده مکان امنی برای این پرندگان فراهم کرده است. این منطقه مکان مناسبی برای پرنده نگری است. برای دسترسی به تالاب از محیط بانی مبارکیه مسیر خاکی 15 کیلومتری به سمت غرب در حاشیه کوه های دوازده امام را ادامه دهید. مسیر ابتدا به تالاب و سپس به جواد آباد ورامین منتهی میگردد.